Skip to main content

Full text of "Schweizerische Haussprüche: Ein Beitrag zur epigrammatischen Volkspoesie aus ..."

See other formats


Google 



This is a digital copy of a book that was prcscrvod for gcncrations on library shclvcs bcforc it was carcfully scannod by Google as pari of a projcct 

to make the world's books discoverablc online. 

It has survived long enough for the Copyright to expire and the book to enter the public domain. A public domain book is one that was never subject 

to Copyright or whose legal Copyright term has expired. Whether a book is in the public domain may vary country to country. Public domain books 

are our gateways to the past, representing a wealth of history, cultuie and knowledge that's often difficult to discover. 

Marks, notations and other maiginalia present in the original volume will appear in this flle - a reminder of this book's long journcy from the 

publisher to a library and finally to you. 

Usage guidelines 

Google is proud to partner with libraries to digitize public domain materials and make them widely accessible. Public domain books belong to the 
public and we are merely their custodians. Nevertheless, this work is expensive, so in order to keep providing this resource, we have taken Steps to 
prcvcnt abuse by commercial parties, including placing lechnical restrictions on automated querying. 
We also ask that you: 

+ Make non-commercial use ofthefiles We designed Google Book Search for use by individuals, and we request that you use these files for 
personal, non-commercial purposes. 

+ Refrain fivm automated querying Do not send automated queries of any sort to Google's System: If you are conducting research on machinc 
translation, optical character recognition or other areas where access to a laige amount of text is helpful, please contact us. We encouragc the 
use of public domain materials for these purposes and may be able to help. 

+ Maintain attributionTht GoogXt "watermark" you see on each flle is essential for informingpcoplcabout this projcct and hclping them lind 
additional materials through Google Book Search. Please do not remove it. 

+ Keep it legal Whatever your use, remember that you are lesponsible for ensuring that what you are doing is legal. Do not assume that just 
because we believe a book is in the public domain for users in the United States, that the work is also in the public domain for users in other 
countries. Whether a book is still in Copyright varies from country to country, and we can'l offer guidance on whether any speciflc use of 
any speciflc book is allowed. Please do not assume that a book's appearance in Google Book Search mcans it can bc used in any manner 
anywhere in the world. Copyright infringement liabili^ can be quite severe. 

Äbout Google Book Search 

Google's mission is to organizc the world's Information and to make it univcrsally accessible and uscful. Google Book Search hclps rcadcrs 
discover the world's books while hclping authors and publishers rcach ncw audicnccs. You can search through the füll icxi of ihis book on the web 

at |http: //books. google .com/l 



Google 



IJber dieses Buch 

Dies ist ein digitales Exemplar eines Buches, das seit Generationen in den Realen der Bibliotheken aufbewahrt wurde, bevor es von Google im 
Rahmen eines Projekts, mit dem die Bücher dieser Welt online verfugbar gemacht werden sollen, sorgfältig gescannt wurde. 
Das Buch hat das Uiheberrecht überdauert und kann nun öffentlich zugänglich gemacht werden. Ein öffentlich zugängliches Buch ist ein Buch, 
das niemals Urheberrechten unterlag oder bei dem die Schutzfrist des Urheberrechts abgelaufen ist. Ob ein Buch öffentlich zugänglich ist, kann 
von Land zu Land unterschiedlich sein. Öffentlich zugängliche Bücher sind unser Tor zur Vergangenheit und stellen ein geschichtliches, kulturelles 
und wissenschaftliches Vermögen dar, das häufig nur schwierig zu entdecken ist. 

Gebrauchsspuren, Anmerkungen und andere Randbemerkungen, die im Originalband enthalten sind, finden sich auch in dieser Datei - eine Erin- 
nerung an die lange Reise, die das Buch vom Verleger zu einer Bibliothek und weiter zu Ihnen hinter sich gebracht hat. 

Nu tzungsrichtlinien 

Google ist stolz, mit Bibliotheken in Partnerschaft lieber Zusammenarbeit öffentlich zugängliches Material zu digitalisieren und einer breiten Masse 
zugänglich zu machen. Öffentlich zugängliche Bücher gehören der Öffentlichkeit, und wir sind nur ihre Hüter. Nie htsdesto trotz ist diese 
Arbeit kostspielig. Um diese Ressource weiterhin zur Verfügung stellen zu können, haben wir Schritte unternommen, um den Missbrauch durch 
kommerzielle Parteien zu veihindem. Dazu gehören technische Einschränkungen für automatisierte Abfragen. 
Wir bitten Sie um Einhaltung folgender Richtlinien: 

+ Nutzung der Dateien zu nichtkommerziellen Zwecken Wir haben Google Buchsuche Tür Endanwender konzipiert und möchten, dass Sie diese 
Dateien nur für persönliche, nichtkommerzielle Zwecke verwenden. 

+ Keine automatisierten Abfragen Senden Sie keine automatisierten Abfragen irgendwelcher Art an das Google-System. Wenn Sie Recherchen 
über maschinelle Übersetzung, optische Zeichenerkennung oder andere Bereiche durchführen, in denen der Zugang zu Text in großen Mengen 
nützlich ist, wenden Sie sich bitte an uns. Wir fördern die Nutzung des öffentlich zugänglichen Materials fürdieseZwecke und können Ihnen 
unter Umständen helfen. 

+ Beibehaltung von Google-MarkenelementenDas "Wasserzeichen" von Google, das Sie in jeder Datei finden, ist wichtig zur Information über 
dieses Projekt und hilft den Anwendern weiteres Material über Google Buchsuche zu finden. Bitte entfernen Sie das Wasserzeichen nicht. 

+ Bewegen Sie sich innerhalb der Legalität Unabhängig von Ihrem Verwendungszweck müssen Sie sich Ihrer Verantwortung bewusst sein, 
sicherzustellen, dass Ihre Nutzung legal ist. Gehen Sie nicht davon aus, dass ein Buch, das nach unserem Dafürhalten für Nutzer in den USA 
öffentlich zugänglich ist, auch für Nutzer in anderen Ländern öffentlich zugänglich ist. Ob ein Buch noch dem Urheberrecht unterliegt, ist 
von Land zu Land verschieden. Wir können keine Beratung leisten, ob eine bestimmte Nutzung eines bestimmten Buches gesetzlich zulässig 
ist. Gehen Sie nicht davon aus, dass das Erscheinen eines Buchs in Google Buchsuche bedeutet, dass es in jeder Form und überall auf der 
Welt verwendet werden kann. Eine Urheberrechtsverletzung kann schwerwiegende Folgen haben. 

Über Google Buchsuche 

Das Ziel von Google besteht darin, die weltweiten Informationen zu organisieren und allgemein nutzbar und zugänglich zu machen. Google 
Buchsuche hilft Lesern dabei, die Bücher dieser We lt zu entdecken, und unterstützt Au toren und Verleger dabei, neue Zielgruppcn zu erreichen. 
Den gesamten Buchtext können Sie im Internet unter |http: //books . google .coiril durchsuchen. 






^^. & . //^ 



8(|ttet)erif(4e $ait^f))rft$e. 



-"VWWUWVW«- 



€m |)ritrag jsr (ptgramiitaUft^^ 9$lksptfit^ 



aus 



ber ^lanbfd^aft ^fniä^ 



gcfämmclt 



toon 



aOtto ®tttetmeiftet. 



186a 



&inltitnn(i^ 



©ner ^^ beS t)511crt>erlnüi)fmben aOBeliMtgcttl^iun? unb ber 
ntoeÖiTCttben ©cifteäemand^jation bcr aSolfömaffcn muß cg tooiil mi)t 
licgctt; neben mancä^en einft unentbel^tUd^ geglaubten ©onbetintereffen 
be2 dufeem SSetlel^Te? unt)ermetft au(^ eine SJlengc ^tmU6)tx 33ejüge 
eines eigenartigen bürgerlicä^en nnb bdnerlicä^en Sebenä fi(3& auS ©itte 
unb tdglid^er Uebung unb bamit aud& aßmdlig auä bem Oebdci^tnife 
cntfcä^tDtnben ju laffen. dttäjt bei ^t\itn aber, «l^e ber große !politif(%e 
unb literarif(J^e SSBeltmarlt eröffnet toarb unb mit bcn ebenfo getoalti=^ 
gen alä raf(i&en Erfolgen ber ntobemen Slecä^nil bor bem crftaunten 
asiitf eine neue SBelt fid^ auftl^at, l^atten bie beutfc^en ©tdmme, bei 
aller ftaatlid^en 3^^WW^ntng , fi(j^ no(3& auf ber SQImenbe il^rer 5rta= 
tionalitdt jufammengefunben unb gefeftigt; unb el^e Stberglaube unb 
3Sorurt^ile ber untern aSolföflaffen einem freiem ©eifteäleben ju tDei= 
ä)tn begannen, njar aud^ f(J^on mancä^en Drtg jene Petdt für baä 
aSeftel^enbe rege getoorben, ttjelc^e treu barüber lautete, bafe nic^t ba8 
Sinnige mit bem Unfinnigen x^ttMx^tn, baß nicä^t bag Äinb jufammt 
bem 95abe auggef(]^üttet njarb. SDer neuertoaci^te gefd^ic^tlwä^ t)aterldn' 
bifd&e ©inn im (Srogen unb SCBeiten, unb im Äleinen unb ,a3ef(3^eibenen 
baS toarme ^eimatägefül^l , biefe finb e8, bie un8 über ber in ^aft 
unb SDrong fortlebenben unb mit SDem, m.i wxim foU, fo tjielbe^ 
fd^dftigten ©egentuart nid^t ganj ijergeffen laffen, toai einft t)on unfern 
aSdtem geglaubt, geliebt unb gel^offt tt)urbe. ©o l^at fid^ benn bereits 
manc!^e auS bem geben i^erbrdngte 3:rabition in treuer Slufteid^nung 



IV 



unt)crttcrbar crl^alten, ben fcrttftcn SRad^Iommcit ein SSBal^tgeici^cit ; unb 
ob auS) ba unb bort ein ®ää)xttx baä ColEgere fragmenta ne pe- 
reant naci^ tote oor nur gu au2f(J^lteglt(i&Ctt ©unftcn cincä frcmbcn 
2lltcttl)um§ octftei^cn vxiä^tt, unb ein ^nbuftrietter fid^ ber l^mat- 
lid^en ©rbe unb t^ren tbealen ©d^d^en entfrembe; ob ber emgeinc 
©tcibter oor lauter ©alonfdl^igfeit jeber naturücJ^en 9JIenf<i^emi)fin^ 
bung unfal^tg getoorben fei, unb ber ^albgebilbete, ber iä^t mobeme 
SBauer in ©etbe, oon bem l^iftorijd^en unb fittli(J^ett Oolbgrunb einer 
gefunburfi)rungli(3^en aSoßgexiftenj laum mel^r eine ail^nung befifee unb, 
laum ber augerlid^en SRo^l^eit eineä unfeligen ^Proletariertl^umS ent- 
ronneU; für baS ®ut be2 9Solte8 fcä^on nur nte^r ein mitleibigeg Sdcä^eln 
l^abe: bie fleißigen a3elauf(i&er Steffen, toaä fi(j^ baS beutfd^e aSoIl o'on 
alten S^agen erjdpe, unb bie unermüblici^en ©ammler aM SDeffen, 
toa8 noci^ unfere ©Itemjeit unb eigene Äinbl^eit in l^duSlid^em SBraud^e, 
im ®emeinbe= unb Sanbfd^aftäleben al2 ein bereite 2lb[terbenbeä burd^ 
^ceub unb Seib befoegt l^atte, l^aben fid^ crfreulici^ in allen ©auen 
gemeiert, fo toeit bie beutfd)e ^wx^t Hingt. 

®inc Slu^eid^nung bon ^avii\)fxMjm nun , toie fie auf ben fol- 
genben SSldttem ^)robtoeije oorliegt, mu§ jum aJHnbeften mit ju i>en jeit^ 
gemdfeen Untemel^mungen gered^net toerben; ift fie bod^ \ä^xtx ein 
t)erf :pdtete8. 3lxäjt nur bie Steige ber ^o^re , f onbern iebtoeber lag, 
um toelci^en l^ier bie SIrbeit oerjBgert toirb, bringt ben ©ammler um 
ein eri^eblid^eS Stl^eil feiner ©mte. 9Jlan(3^e8, toaä ber Sefer nun in 
unferer ©ammlung betrifft, tourbe er barum oergeblid^ me^r an ber 
mitoerjei(ä^neten gunbfteKe auffu(j^en; e8 ift bafelbft bereits, fei eä un- 
mittelbar oor, fei e8 todl^renb unferer Slufjeld&nung, getilgt toorben 
unb i^at l^ier fein lefeteS 2lft)l gefunben. 

ein 2lnbere8 aber, tocA neben ber ^dt^moi^^t unfrer ©amm::^ 
lung bei il^rer 2lnlegung gur grage lam, toar il^r realer ©el^olt* 
Offen geftanben: 68 begleitete unfere (Sinleitungcn ju ber 5lrbeit ein 
getoiffeS aJttfetrauen in baä f^jegififd^ »ebcutfame il&reä ^nl^attcS. Sauge 
l^tte un3 l^ier iperfönlid^ mand&eg Uniraui SSlumen unb gru(!^te oer^ 
borgen gel^alten; wußten bod^ aud^ biele unb trefflid&e oüe unb neue, 
einl^eimifd^e unb frembe fd^riftfteUernbe greunbe unb Äenner ber ©d^toeij. 



nrte 3. 3. SBagnet, pnO, (gbcl2), Slnbtcae, 3f(!^ottc3), a Mctjct 
t)Ott Rttonau u^ 91., tDehn 'flc je in tl^ren umftdttbll(^tt Sanb« unb 
Slelfcfi^ttbcrungctt ble 6lttc bcr §au2ft)rü(3&c emo^ntcn, nld^ta SBcffc^ 
rc2 ju tl)un, al8 ft(ä^ ein 5ßaar richtige SRugac, bic nebenbei auci^ 
münbltd^ gern !utfirten, ju tpleberl^olen, um aläbann in Sauf (36 nnb 
aSogcn i)on lap^^ifcä^en alten Änlütetoetf cn *) reben ju ISnnen, ober, 
njcnn^S fyxl^ lam, »enlgftenS i)on Id<i6erlici6en 5), ober treu^rjigen aber 
t)erunglütften ^) Sfleimen. 3ubem fanb unfcr SRtfetranen feine 9la^* 
rung I^am)tfdd6li(i6 ta bem gcinjlici^wi SJiangel an einer dbnlid^wt ©annn^ 
lung an8 irgenb einem beutfci^en Sanbitricifee. S2ßie mufete eä un8 alfo 
ermutbigen, in ber golge in aiabotoifeenä bübfcä^er ©ammlnng i)on SDe^ 
tjifen unb 3Rotto be8 f^em amttelalterä 0/ w^b i^^nn in SGB. §• »lieb» 
»ortrefflit!^ Suiä^e ^on ber iJamtlie«), ber fittlid^en unb f^)ra(bUd6en 
SBebeutung unferer ^augfjjrüiä^e mit ©b^en unb juglcicä^ mit tl^eiltoeifer 
SScrbeifeung einer relcblicben äluSbeute ertodbnung getban gu finben, 
^nbeffen bdtte uni aud^ obnebicfe MoUt ^uwcfxä^t toerben muffen, toie 



') @taatd' irab (Srbbefc^retBung ber ganjen betbetifd^en (Stbgenoffetifd^aft. 
3ürt(j^ 1768. 

2) @<i^tlbcrung bcr ®ebirg8toö«cr bcr @<i^toct3. 1798. 

3) 2)ic @(itt>eig. @t. ©aücn 1838. 

^) SBogner, Mercurias Helveticas. 3^^<b 1^^* 

^) %nbreae, Briefe aud ber <0^»et3 na(j^ ^annober gefd^eben. 3^vi<^ nnb 
^intert^nr 1763, @eite 25. S\^m na^ a* ®* <^4tin^f unb (Srn^, ober 
Sod^enblatt be9 f^tDci}. (Sammler«. Q^betibaf. 1780, @. 560; unb gar 
gan) nenerlid^ Dr. Sad^Smut^ In feiner ®ef((id^te bentfc^er i)lattonaUt&t 
8raunf($tDetg 1860. 1. 139. 

^) Ttt'qn toon ^nonau, ©em^Ibe ber ^äfXotii. Bürid^, I. 232. 

^) Stuttgart unb Tübingen 1850, @. 84: SBenn hiermit ber 3»e(f biefer 
fletnen Arbeit erretd^t ifl, auf ben (^t^tSt bon tßeefle unb ^d^arfjtnn 
^ingnbeuten, ber, n^enn aud^ gerfhreut, tu ben 2)eb{fen unb Wtoito bed 
f^&tern 3nitteIaUer9 gu flnben i^, fo fei ntd^ ber SBunfd^ v>erg&nnt, bag 
man unternehmen mBgc , aud^ bie ^nfd^ften and berf^en 3^^ unter 
obigen (Sfefid^td^mnften gttfammenguflelXen. Wed, ta)a9 nn9 ba9 $((ter« 
t^um an @tetnf<^rtftett ^interfaffen ^at, ift ber ©egenflanb ffeigiger 
Sammlung unb gelehrter iQ3earbeitung getoorben, toS^renb ble dnfd^rtften 
ber f^tem 3citen toeniger 9ead^tung gefunben baben. 

8) 9^atnrgefd^t(bte be« IBoIte«. Stuttgart unb 9ug«bnrg 1855. IIU 187. 



VI 

btc »ac^fenbe ^(ä^l ^on ©iprüt^cn, bie m un8 au(^ mir au8 unfrcr 
ttdci^ftcn Umgct^utig batboten, unfmt SBlitf In bcn ©cgcnftanb ttmd^ 
tcrtc nnb guglctci^ fci&dtftc. SOBaä tüit aber im aSerlauf e barin gefunben 
l^ben, baS lann, toenn e8 ble gcj(ä&loffenc ©annnlung in il^rcr Ueber= 
ftcj^tli^leit nlcfet f eiber t^vi, eine aSorrebe bem Sefer laum gnm Se- 
toufetfciti bringen. SDamm nur bag ttjenige i5«>Igcitbe jur Seaci^tung. 

©er dd^te ipauSj^)ru(3^ ift mit bem §aufe getuorben. SJlur ba l^ot 
er fonncn erfunben unb angebracht t^erben, too fi(3^ nod^ ber natürlid&e 
3nfammenl&ang beä SGBo^nl^anieS mit ber gamilie fanb, m bag §auS 
!perj5nü(% erworben unb jnm bleibenben (Srbe beftimmt toar. (Sr 
grünbete fid^ alf o, glcii!^ ben norbbeutfcä^en ^aug- unb §of^5Karfen ^), 
auf baS iperfSnlid^e ober gamilien^a3efi|t^um, auf bie Ungertrennbarfeit 
»on §aut unb Jpeim. (Sr ift ein aRerljeicä^en ber urf^prunglid^cn ^n^ 
blijibualitdt unb ß^aralterl^aftigteit eines §aufe2, Xoit jener (Sinl^eit 
beä Jg)au2:=a5auer8, ^SBefifeerS unb -IBetoo^nerg, bie ber alte ©!|)rud^ fo 
beftimmt verlangte: 

Unb tvär anä^ ein ^au9 fo breit afö ber ^it^tin, 
@o gel^Srt bod^ nur ein $err unb eine grau (hinein. 

aOBie aber bie SDeutf(^en, im ©egenfafee jn bem ftdbtifcä^en aSoIfö^ 
tl^um ber 9iömcr, urf^^rünglid^ ein Sanbijol! tijaren, fo fte^t aud^ bie 
SDBiege unferer gamiUenl)aftigIeit im aSauerni^aufe ; unb fo l^aben auiiö 
bie dlteften §augf^)ru(i^e ungtoeifell^aft an biefem geftanben *o). ^mn 
un8 femer in ber Sauart eineä inbitjibueHen §aufeS eine ft^mbolifci^e 
a3egiel^ung ju feinem aSetuo^ner liegt, fo entl^dlt ber §au§f!pru(i^ gu= 
gleld^ eine (Srlduterung berfelben: ©o l^at er'g gemeint, fagt er unS. 
Originalitdt toirb alfo ben cinjelnen S^jnwä^ burci^fd^nittUi!^ auSgeidö- 



») e. barüBer ©omei^er in Söolfö 3eitfi^rift für bie SW^t^otogte nnb ©itten* 
funbe. I. 183. 

*o) Bie toeit fid^ bie @itte ber $att«f|)rüc^e für bie @^tDcig gefd^i^tttd^ ber:* 
folgen laffe, ^aben totr nod^ ntd^t entbed^n !5nnen« S* b. SRütterd ^n« 
Qaht in feiner ^efd^retbung bon @taufa(i^erd $and : »nad^ eined reid^en 
Sanbmannd ^rt mit 9^amen nnb @innfprü(^en bemalt", toirb unfern 
Siffen^ bon feinem €^(!^meiaer"(2[^ront{)en betätigt. Unbefannt ifl und 
QXi6f ber in WlMtx9 iRote gitirte $ri9cud: legat. ad Attilam geblieben, 
bnr(!^ to'etd^en «ba9 (o^e ^(ter fold^er Bauart'' beriefen fein folL 



vn 

nett SDa§ aber fein gentctnfam l^tDorfted&enbftet ®^ataftcrgug ein 
reßölBfer tft , bafe er i^dufig gerobeju ble @^)ra(3^e bet SBibd tebct ^^), 
ift eine notl^tuenblge golge jencS ntf^jriingllci^ bettmfeten innigen 3u^ 
fammeni^angeS gtDlf(i^en beut §aufe imb bem Seben unb ©(^Idfol feiner 
a5etDo^ner. ®ott nrtlßommcn ! Ift SDenen brlnnen ber befte ©egen, nnb 
SDenen brausen ber befte ©rufe. SGBo ein folci^er fte^t, ba ertoal^rt fid^ 
ftetö neu bag fd^one fSioxt, baä an einem ^Jelfenburd^bru^ bei ©alj- 
bürg ju lefeti Ift: Te saxa loquunturl ©benfo naturgemäß Ift ble 
!poctlfd&e gorm ber melften ©^rud&e. ®le geforberte Äurge be8 Slufc 
brurfeä reljte mä) l^ler, tole bei aöer (Srjeugung beS Sci^tett ^plgram^ 
mti, jur ^j^onetlftä^en 9hinbung. Sellebte l^rifd^ bolföt]^ümll(j&e ^zt^ 
ben aber waren aföbann ber Slffonanj- unb 3lttltteratton8=8flelm unb 
aud^ xx^t/tfl ble f\)annenbe ©a^reli^ung ber alten ^dambel *2). — gjiag 
nun ber elr^elne ©^jrud^ unä au^ no(ä& fo njenig Slbfonberlld&eä fagen, 
ober mag er nur aI8 ein 9lad^fi)ruc& t>on außen, auäi einem bom aSoHe 
beborjugtcn Sleber^ ober ©^^rud^bid^ter entlel^ni fein, aud^ er gdp mit 
al8 3luäfluß einer Im ®anjen gefunben, gefd^elten unb frommen SDenl- 
toelfe; aud^ er Ift In ber ©efd^ld^te beä beutfd&en §aufe8 ein 3Jloment 
öott fittüd^en ©e^alteg, Ift über Xl^ür unb SSanf, auf §au2toanb unb 
©ad^bolfen, an Ofen, SSett unb Saften, unb too er fld& fonft nod^ 
ntebergelaffcn, ein rcbenber ^tuQt fltügenber SWad^t ber ^oeflc In 
ijiclfad^ J)erlaffenften 5Kenfcl)en!rctfen. 

3n bem l^aug fro^lic^ totib tugentUi^, 

SSff ber gaffen erfam tonb lu^tx^xd^, 

dn ber tixtSfzn btemuttglltci^ tonb inrngflicibf 

^n bem 'otit menlid^ bnb ftnnigfdc^, 

^n allen enben fromm tonb ernt)efie, 

SlKejcit ® otjtoort^ttö : ba« tjl baö ©efle. (XV. 9a^r^.) 

S)a8 Ift, toenn tt)lr li^re ftttUd^e SSebeutung lm®ro§en lennjeld^nen 
fotten, aud^ ber ®elft blefer ©iprüd^e. 3lud^ ll^nen too^nt ber ftttUd^e 
Segriff Innc , toeld^en ble ©^rad^e i)on Jel^er uut bem Flamen be8 Jpau- 

^) 2>tc mitunter aa^lreit^en ©au«f^rü(^e ber franaöfifd^cn ^d^weij jlnb fafi 
o^ne 2[u«na^me ^^ibelfprü^e. 

^) 3» f"it«^ «©riamcl t>om (Sc^utbenbott" Bemerft aud^ unfcr Ujieri (2)i(^* 
tungen, neucflc «uögabe. 3üri(!^ 1859. III. 380): ©riamcl, gereimte 
@ittenfj>rüc!^e, töte man fie nod^ juweilcn an ©auern^äufern flnbet. 



fe8 \)CTbanb, tocnn fic mit bcr SÄcbcnäart: ^vi^CiVi\t fein, bic dgctifc 
Hd^C; ficiicre unb tiwpgc e^ftcttj bcjeti^ttetc, unb mit bem ^r&bttot 
^bxiüä^ bic Scfci^ctbcttl^cit, Orbnung, @.i)arfam!cit, glcife, grpmmigMt 
unb- ©ittüc^teit fcttft i3). SßettauS bic SKcl^Tjal^l aber - unb na-^ 
mentlt(ä^ bic ältctcn unb ditcftcn — l^aben ou^ um Ü^reä inbis^ibucttcn 
^ni^ltcS tvitten 3lnf!prud^ auf Pctdt unb SBerti^fd^^ung; unb toir 
gtöeifeln nl<3^, ber Scfcr n)erbe ^on auS unfcrer befd^eibencn ©amm- 
lung, bte ficj^ auf ein fo flelneä @tu* bcutfd)en aSqbeng befd^rdnlcn 
magtC; mit un* bic Uebcrgcugung fcfeo^jfcn, ba§ in bem fijicn §au8= 
f^ru(% 2Bi| unb SSBciSl^eit bc8 »oHcä ftd& fo ]&fibf(j& unb fd^lagcnb k^^ 
tunbc, aI8 in bem i)on 9Runb gu 3Jhinb laufcnbcn ©^^rid^töort , unb 
ba| eine tDeitcre unb aßgemeincTC 5Jla(J^lcf e jene (grfldrung SRlcl&fö auf 8 
Dffcn!unbigftc bctodl^rcn muffe: 62 fei biefer JpauSfiJ&o^ bcutfcä^er 
®\)tud^i)crfc in feiner %xt nid^t minber reiii^ an lauterem @olbe tt)ie 
ba» eigentliche aSolföUebi*)- 3J»t ©^jrid^tvort unb 3So«gUeb l^oJbcn 
unfere ©^prud^ i)ornel^mÜd^ baS ntd^t feüen enorme 2llter unb eine 



*3) %ltmanm\äf hüslich, hüsen, ^pax\am, f^arcn; hüserli, ^rofiterlctn, 
©tederlein. ^ctirtfc^, ttac^ ©d^metter iL 247: hauslich, bon Sinbem 
hxKtii, fromm; Haus-Ürschel , f(etgige $audfrau. 

^^) ^n einer Wliü^U im 9[))))engellifd^en Reiben (at ftc( aus einem befannteu 
fid^ten ^oüdltebe gerabeju, unb tüoljfl nic^t ol9 einjiged ^etf:)}ie( biefer 
Srt, bie 9ieimfiro^6e: Äein rofe ro^t fo fd^ßp nlt Blü^t — al8 $au8* 
frrud^ erhalten. @ie ijl bort, bem fog. 9löffcl^mng be« ©(^ad^bretteö 
öertoanbt, fotgenbergeflalt gef (^rieben: . 



.toeit 


ober 


Qltiäf 


geit 


lieb 


mein 


mm 


Se 


^e 


rec^t 


nod^ 


fei^ 


h 


*er3 


nid^t 


eble 


l^er 


pe 


ftnb 


n?an 


e« 


al 


e9 


öiff 


fed 


ba9 


fo 


aen 


als 


fd^ön 


i^ 


treu 


ter 


bie 


auf 


liebt 


l^er 


blü^t 


fo 


fe 


.ein 


(ein 


bein 


Xdf 


toer 


Jtwei 


ntt 


ro^t 


ro 


fein. 



IX 

8un)cUctt faft unglcmWitä^c SluSbrcttung unb SBariatton Ami unb bcä^ 
felben ©cbantenä gemein; batül&er njerben tolt fretltd^ erft red^t tit 
erjiaunen geraü^, totxm einmal größerer Jftaum gut aSerglci(%ung 
eröffnet xovti. §icr fei beif^)iefötoeife altem barouf aufmetlfam ge« 
m(i<t}t, xoxt unfere Sammlung einen legten Ueberreft jener einft fo 
großartigen aSolfötl^umlid^Ieit ber ^reibanls®<)rfici^e ouftoeiät, UeberaH 
le^nt fi(3^ bie ^pxaä)t babei entf (Rieben an ba2 ^od&beutfd^e; eine ge«^ 
f(j&riebene SDlunbart l^at \)ora«8 unfer SanbDolt immer alä eine Unge- 
rcimtl&eit entpfunben. 5Da8 Sieb fang e* imb ben ®^)tu(ä& \fxc^ e8, 
befbe xoit i^m ber ®d^nabel gemd^fen; )9o eS aber einmal f^relbett 
n)oUte, ba lannte eS für (Smft unb ©d^erj nur bie einl^eitlid^e gorm 
ber (Sdjriftf^jrad^e. 

SRo* bürfen tvir einer Seite unfereS @egcnftanbeä nit^t o^ne ein 
SBort üorbeigel^n. 2ln bie 3)iogli(i&feit namlid& einer erneuerten Uebnng 
unfrer fo naitjen, berb^brolligen unb jart=frommen §au8f^)ruci^e lann 
nur ncä) gemütl^lid^e ©efcj^rdnttl^eit ober blinber Äonferi)ati8mu8 glau= 
ben xooUm. 3lxä)t nur ber unbanbige S)am:pfqualm einer ijorfiber^ 
faufcnben mobemen toilben ^agb i)erf c^toar jt , unb nicä^t bloä blc 
afterfd&dmige ober ^)ietdtlofe §anb beä §albftdbter8 ober beä barbari* 
f^en ©roßftdbterä verblaßt t)ollenbJ bie alterägrauc ©Iriptur. 3^ 
ber Sieber^ unb 33u^erflut^ unfrer läge erfduft ja ganj t)on felber 
foliJ^e fintple ©^nwä^toeiäl^eit — ju gef^njeigen baöon, baß unferm 
Sauer gumal über jeinem neuen ©ci^utoerftanb l^dufig aller aRuttcr- 
U)ife für einen ungemad^ten, naturliii&en 2Jer8 unb SReim abl^anben 
tommt. SDie Uebung ber §auäf:|3rü(j^e l^at fid^ fo gut bei un2 au8? 
gelebt, ali bie Xrad^t ber ©c^naCenfd&ul^e unb fd^arlad&rot^cn @(ä^5ßen^ 
tieften. SBeibe todren aud) pl^ne unfern Siteratur^ unb ÄleiberluTu8 
aintiquitdtcn getuorben. ®ic alte SRid^tung auf baS ^nbitjibuelle, 
HJrot)injielle, baä 2luSjeid6nenbe , ©ubjeöiüe ber erfd&einungSformen 
ift Don ben neuen SWenfd^en aufgegeben ttjorben. 3^re ^Jamilleus 
ejiftenj, i^r geben nac^ feinem innem unb dußern 33eruf flnb anbere, 
alle Söeltbingc fmb betDeglid^er gen).orben. SBir lönnen bie ejirem unt- 
form ober barol ftt)lifirte 5pi^t)fiognomie unfrer §dufer unb ©äffen 
tielfad^ abgefd^macft, d^aralterlog unb langnjeilig finben — ber mora== 



Ufd^c aSorjug il^rcr mc^r bcm öffcntltd^en aScrtc^t, bcnt cncrgtfij^cn 
geben unb 2:tciben fid^ anfd^Uefeenben aSauart l^ot alle tomanttf(3^= 
clcflifd^eti Sebenten fcä^led^tetblngä jutüdfbrdttgen muffen. 2luf ein 
mobemcS §an8 fann fic3^ aber etn noci& fo n)oI)l gcftellter aSerS gar 
ni^t mel^r reimen. 

2lm alten Jpaufe freiließ foHte büKgernjetfc ber alte ©iprud^ fo 
l&eilig nnb nnt)erletlt(j^ gel^alten toerbeu tvte baä Sll^nenbilb ber T^amilte. 
aSerlangt boci^ autS) Iünftlerif(^e 5ßictdt ©d^onung für mand^en alten 
S3au, felbft njenn berfelbe noc^ fo unnu^ ber neugetoorbenen Umge* 
hmg 9iaum unb ©td^t ijerfjjerrt. 9Ku6 nun ber ©ipruc^ jufammt 
bem Sau glci(^n?ol^l einmal geo^)fert ttjerben, bann tDoKen toir gerne 
betbe toenlgftenä nod^ in einem Säilbe aufbetoal^ren; unb tl^un toir SDiefe, 
fo üben toir aud^, einer gefd^i(^tli(!^ getoorbenen (grfd^inung gegenüber, 
ben aSernunft unb ©emüt^ jugleii!^ befriebigenben Ä0ttfert)ati8mu8. 



35ie t)orfte]^enben (Srorterungen befi^liefee ein ftirjeg ^jerfönlid^eä 
SSBort beS JperauägeberS. Stiemanb toeife beffer atö er, toie tro^ ber 
unertoartet reid^ unb freunblii!^ gef!penbeten SSeitrdge, bie er \)on be- 
tannten unb^ unbetannten J^reunben erl^iett, nun io^ mt^x alä (Sin 
§acä& in bem ©el^ufe feineä aSüd^leing börftig befe^t erf(j^einen muß. 
©leid^tooi^l jogert er mit ber Jperauägabc nid)t langer. ®enn raf(!^er 
unb \)raftifd^er fä)ien il^m l^ier aud^ fd^on burd^ einen bloßen SSerfud^ 
i)on aSer5ffentlid[)ung — fofern einem foldfecn nur ber redete Sinn nid^t 
abgienge — ber allgemeine ^xotd: bie ©rl^altung beg nod^ aSor^anbe- 
neu, bie ta bod^ nur eine golge möglid^ft öielfeitiger 2lnregung fein 
lann, geforbert ju toerben, alä burcb eineS ©njelnen anbauernb ein- 
fame ©^^rud^lefe. 

^üdnad^t am Bürii^fee, im 3vlü 1860. 

ßtto ®tttetmeiftet« 



3 tt 1^ a 1 1^ 



I. !&et ttene f6an* Mi @otted $i(fe. — 5n ®otte9 ^ttt. — Um 
®ottc« ©cgen. — 3ttt »6»c^r. 

IL Httter S>ad^ ntt^ S^'d^» Uebev bet Stiege. — 9uf €^tuBni«, ftcm* 
mer* unb Äa^ent^firc* — «m Ofc«. — ?lttf (grbpüdm. — 3ä bcr 
@4(affaimner. 

III. 3bti dffetttlid^ett S^aM* ^rBerge« - Stat^l^au«. - ©d^lt^eti^au«. 
lY. S>er I»et0<tt0lid^e San« 






L 

!Det neue $att. 



mit ®oHt» fl^ilft. 

nttt (Bott C^tt aUt9 fatiQtn an 

Z)e0 meitf<^en fli9 94t nickte seltngt 
tP4n (Bott nt^t fctften fegen f^riitgt 

1769« 9{ieb bei Salb. 



Wmn (Bott nid}t hilft mit ftintt ^anb 
00 m bit }{t;^e$t XDit Qtwatib^ 
IDm i^aw fltt)t in (Bottee ^anb, 

9n gelqc $laterd $au9 )u $afel (bei @rofrtu9 , Urbis Basil. Epit. et 
Inscript. 1625. @. 483): 

Nt cepta Domioas jarerit, frustra gtruis 
Moles caducas aedium 
Yictum labore vix parabis anxio, 
Nt Dominas admdrit manam. 1578. 

Sn ber 3ubette(fmaner in granffurt (bei Setdner, (E^ronil I. 24): 
ÜJlenfd^en Vernunft ^nb (Bttodt 
3jl berlo^ren fo ®ott nid^t to>alt 



Der Sagen bee Ferren Ulfvt yn 
3n biftm Utywtn l)uft min 
Vnb vtvhlybt bavin su aßet Sytt 
Stum bitt id) bid) bu ttouwtt l)itt. 
XOmn btt l^ett bM 1)U9 nit bauvott 
So m une xntnfd)m nüt vcttvauU 
XD0 btt ^tn nit btl)üttt bifft @tatt 
&0 fommt btv^ totd^ttv mU au fpat* 

8tütten. 



^ad^ $talm 127. 1, — «d mtifl (a. a. O. 9. 188): 

SBo ®ott ntd^t gibt gmn $au9 fein ^unfl, 

^a ifl bod^ unfer ^aun umfnnfl. 
Offenbar bem ^ird^enUeb bed üBafeler JHrd^enIe^rer9 3ol^. Aol^Itod, geß« 
1558, nad^gebitbet: 

@o ®ott annt Si(ai9 nid^t gibt fein ®nttfl, 

@o arbeit iebertiiann umbfonfl. 



tOo ba9 (Rlüd un^ bet (Bunfl 
IDA ()ilft IPetet^ett un^ Hunfi 

ni*t Pia. 

1744. Smion. 

^ei ^offmann ^on ^aUerSleben, ginbßnge, ^ur ©efd^id^te beutfd^er @)>rad^e 
nnb S)id^tung, 1860; 9{eimf^rüd^e aus bem XVI. nnb XYII. 3a(r^nnbert, 
©• 437: 

Sann ®otted (ünab unb (SIttdt nid^t tt>tS, 

eo l^tlft bie ^nfl nnb m^ nid^t totel« 

)l!gl. bad )>rot)erbiaIe: 

treffen ifl nid^t immer bei ber j^unfl, 
& liegt me]^rent^eil9 an ®otted (Snnfl. 

JDeöife an0 bem TIM. (bei Äabottji^ a. a. O. 75): 
SBo ©unjl, 
IDa Jhtnfl. 

(Sin ©tammbttd^btätt bed griebrid^ ))on ü^ogon ^om 11. Dftober 1639 (Ui 
$offmann 485): 

Deus dacit 
Ut condacit. 
Ü^ad^bem t9 ®ott fd^idtet, 
9{ad^bem ed getüdfet. 

dnbenAlba amicorum ber3ofinger ^ibliotl^el, nnterjeid^net: Hercales 
Tschad!, Glareano-Hely: 

(Sd^afft nid^t fein ®unfl, 
3fl ^unfl nmbfnntt 
SBtber ©otted ®unfl 
@d^afft lein SRiggunfi. 

Gregorius Nazianzenus: 
Seov didovroq 
Mrjdkv ioxvsi tpdovoq^ 



» Bsov /Afj didövjoq 
Mfjdkv Igxvs^ novoq, 

SBa« C9ott tt)ia erquiden, 
Stawx 9{iemanb nnterbrüäen. 
S3ad ®ott voxH erretten, 
J^ann 9hentanb untertreten. 

gfreiban! (^on 103. ®rintm 97 u. 182): 

Dem saelde und ^fq wirt beschert, 
Der ist d4 heime, jwar er vert. 
Gelacke welle zuo dem man, 
Son vramt niht allez daz er kan. 

Varianten biefed @))rud^ee bei 9(b. teHer, alte gute @(i^b)änle 61 u. 78. 
@)>anif(l^ed @:|)rti>.: 

Contra fortana 

No vale arte ninguna. 

SBetoifc bcr Digby (9labott>iU 57): 
Deo non fortnna. 



tnenfc^UcI^ <infd)(a9 gelten feiten/ 
font>er vom (Bott t9ia t^uet ^tlttn. 
Oatrum o ITIenfc^ fotg ntt 5« ^yl 
ee gilt xom (Bott ^aben tpil. 

1717. ©alb. 

^n ber @telle be« legten ^erS^aareS ou^: 
$nb tt>ad ©Ott eint befd^ert 
bleibt aSjett un^em^e^rt. 

2)teg na^ Weidnerus 344 bte 2)ettfe be9 Sanbgrafen $^i(t^^ toon Reffen. 
Sei $offmann 435 : 

^tü!\6iii\6i ^nfd^läg gerat^en feiten; 
SBad ©Ott ^aben lotll bad mug gelten. 
2)arum forg bo(i^ ni(i^t )u biet, 
(Sd gefd^te^t bod^ toa6 ©ott l^aben toiS. 

Otto ®raf }u SJlandfelb (bei ®öbe(fe, 11 8üd^ec bentfd^er 2)id^tung): 
@org, forge aber ntd^t ju btl, 4. 

(Sd gel^t bod^, loied ®ott l^aben toil. 

S^ebife ber @trontberg (dlabonjt^ 63): 
^ loagd 
©Ott ^ermag6. 



«ud^ Bei jpoffmann 436. ©Bcnbaf. als 2)c\)ifc ber Howard de Carlisle (78) : 
Yolo non valeo. 

«et ©roffiu« 477: 3n «afel: 
Non sine yelle Deo 
Non sine posse Deo 
Non sine scire Deo. 

Wla^% ian% mt etmaö, fl^ auf ®ott 
Äom^P tocber &ie nod^ bort ju f^jott 



mit (Bottee bulf watb t* aufgeffaUt/ 
2)4 em xnittt fernen 3 (Bulbi galt/ 
Vnb tin VUtttl ^^aluet mit 4 »Q. 5aWt. 

2:ett 1. Sag 3Wa^ 1697. »öfp!on. 



3ia mtin Tlnfm^ su t>tefetr fctfl 
(Bcf^tl) im namm 3tfn Cl^rifl* 
l£r flel^ mn: ^et fettig t)n^ fpat 
Sie aa mtn tt^un tin cnbe ^at, 
nickte iü von üngefe^r 
t)on (Bott fommt 2IUe$ ^et» 

1738. ©eelntattcn bei ZvLxUntf^al 

Von (Bott iü Jiaee vom wit l)abm 

3Dte Seel unb itib unb Jltte (BaUn. 

<D menf* fo ^tene (Bott 4uf €r^en 

60 wirff bu Wer fromm, bort felig werben* 

1818. «rütten. 

(Bott l^at e$ mir aucfc anvertraut 

3D4e i6) tin ^aue I^ab an bie 0tra$ gebaut, 

^Darinnen wiU id) leben from 

Sie i* 3u (Bott in ben l^immel fom 

1769. Iftieb; feit 1859 getilgt. 

Varianten in ^urbentl^ar. 

i!^f> id) (Bott um mtintn XXamtn 
:^an id) VOM id) xoil anfangen 
OTug t$ mit mit ii)m gelingen 

IPere glei* tin^ ber f*u?er<ien IDingen. 

ZnxbtntifaL 



3Dut<^ ^a$ (Bebet unO ^te Htbttt 

1744. tmiim. 



üxtÜ unb iitbt 5U timm IDing 
tn^c^t «He mä^ un^ Urzeit ir^itg. 



&amn toat eine öufl 

aber VOM ee gefofl 

^ab t* potr^er m*t gewagt» 

1800. «rüttcn. 
SSariante tit D'^tcbertDeningcn 1820, unb i)^ibcr»it, STargou. 
Weidneras, tcutf(J^er 9f?ation Apophlhegmatum brittet IJ^^eil, 5Cmflcr' 
bam 1868, @. 106 u. 279: „25nb ber «autüer bon gretnß^cim fd^riel^ auff 
fcinS^ttr:* 

Naiven ifi ein Su^ 

9^UT bag ed k>tel fofi 

^ad l^ot Gelten ni(i^t getDitgt. 

3» Äi^d^borf, @t (hatten: 

2)et ^rv Betete biefed $au6 
^nb bie ba gelten ei^n ]dnb aug, 
«c»a^rc ton« bor teurer 3^*/ 
^or Wlanxtt* tnb toor ^ii^t^c^^^* 



I 1 1 



Sottwen wer ein feine 2tunf} 
tPetett &a$ gelt ^et pmfonft* 

1668.* aKoo« Sei gifdjcnt^al. 
3n £urBcnt?>aX: 

®ad Baüttjei! tocr cht feine Äunfl 

2öan einer ^et baf geft tomnfonjl. 

«ei XxoVi, ®ef(^. ber @tabt Sintert^ur. 3. 17. 

SS^iKjl bu ben JSBau nid^t meinen, 

«aue nur mit eignen ©teinen. 
Sgl. ©ixad^ 21, 9. 



3tt ®otte$ f^nt. 

Tlnno 1741 tPar etbawen 3cfe 
Der iCwig (Bott erljalte mict^» 

Sntbrad^. 

2 



3u ®enf (Bei gÄjl a. n. £)♦ 4. 417) : 

Stet domus haee fluctas donec fonnica marinos 
Ebibat et totam testndo perambulet orbem. 



Sieg 0^0/ ^0$ ft^l^t tn (Botte« 6«tib# 
75l)xii» i^tttt (Bott por f&r Pttb Sr4nb/ 
t>otr Un^efäcf t)ffb UJaffewttOt^ : 
mit ffinem tPott/ Uff9 Üo^ wie$ fio^t» 

«rülte«* 

Varianten in 9Hebertoemngen ntn 1760, unb nad^ I6er(e))f($ Sd^meiserfunbe 
S99 antSf im 8etner ©rinbelmalb. <Sot(^e beS erflett $et8:|)oare8 aEein j. ^. 
in Sljla 1755, 1798; SBalb 1763; SturBent^aL 3n SBalb 1798; 

2)a8 C>ftu6 @tc^t ^icr in ®ottc8 SWati^t. 

S)cr ©crr ht\füt c« Sag bnb 9Jad^t 

fßox gener 4)nb toor aBaffcmotl^ 

^el^üt es lieber $erre ®ott. 

^er Herrgott tt>enbe WiLt9 ab, 

SBod biefent $anfe fc^aben mag* 

(Sine iü^ariantc ber 4)ier flnfangööcrfc btcfc« ^ptnäft9 in ©iB^töU 1767. 
^n $ttünit>^Q9' $and in i!Bermetf(^n>il , ben 17. Wtai 1743: 
^e^üet big l^and o ^öd^fter (Sott 
8or ©inb^rm fcftr *)nb SBaffcr« SRol^t 
$nb \tti bet^ Ung anf aEen Segen 
Siebfier ®ett mit beinem fegen. 

»on «ctIe^)W (a. a. C).) au« ©rinbelwalb 1830 mitgetl^eilt: 
^urc^ ©otted Segen unb Vertrauen 
$at 3ob. i0{ofer unb iD^aria 92eubi biefeS $aud (äffen bauen* 
2)er liebe ®ott tooU und bemabren 
$or allem Unglüd unb ®efal(fren. 

Stn geßjc ^Jatcr« ©au« gu «afel (®rof|lu« 483): 
3n bifem 3abr batet man mx^ ntto, 
2)a mi^ ©erbflgeit fam))t mel^r ®eb&te 
(St(i^ (Srbbibem l^anb erf(^ütt 
j^nb bod^ ©Ott (ob t>erfebret nit, 
©er lieb ®ott tociter ön« betea^r 
iü^or S>onner, ®f(^üt§ tonb aller ©fa^r. 1575. 



5tt bn 75itd9 iü e« Qtnanntt 

O (Bott Mjrb f»)r t>n9 5u Ctotgeti 5pten* 

}Imeft* (Bott aUetit bte lE^t* 

1690. «cfttteo« 

Varianten a* 9. in (Sgg i700: 

dn bet fItottUatif 3fl (Sr genant^. 

J3fn ®vnl, Wßptnit% 1745: 

fttt^ier in ber iSxnh tcvct t9 Qtnmni : 

i^epete ed ber lieBe i^ott 

$cr (ufft, Saffer, gül^r t)nb aCer not^. 

3n il^aben, Kargau/ 1600: 

^9 tjl biet ffcax» bon SlUem fd^on l^elannt 
<S« toarb oSieit )nm @(^iff genannt. 
IDer (teb ^ott idoII« nod^ nie^r betoal^ren 
i^ov ^enet^brnnll bnb allen ^fa^ren 
^i9 tmr cnblid^ am Sorb anfönben, 
8Bo aller 3<^mmer fid^ toirb enben. 

9taöf bent 9tefrain eined beliebten ferner !^tebe9 lantete bie $orta^^fd^r!ft 
<m ber C^bgendffifd^en €$&nset]^fttte in £)(ten 1860: 
2)tg $u9, genannt ^um ©^tDi^erlanb, 

Sd ^t 18 (Rotte« ^onb. 

# 

<£tne ber t>erbreitet{ten ^oudf^ru^forntetn. 2)ad bnrd^ einen befonbem 

D'lamen nnterfii^iebene $aud trägt eben barin ben reinflen SCudbmd nrf)>rflng(id^ 

|>erfönli^er «uffaffung be« ^aufe«. dtk^ (a. a, O. 184) beraerft: „3Btr fUi* 

^en Käufer nadf ben gamiüen genannt, iDte bad $aud Sim^nrg in {^ranlfurt 

<L ä^v na(]^ Erinnerungen aud ber alten ^ottzi" unb ^elbenfage, noie bad $aud 

anm grogen <S4mieb SBielanb in SBür^Burg, nad^ (Erinnerungen aud ber SoIf6« 

fagCf tote bie Käufer ^um lurgen $etnrtd^, ^ur fd^5nen ÜT^üKerin; bagu lommen 

uoöf taufenb anbere oft i|>^auiafterei(^e unb ^^autafüfd^e ^änfemamen oon aQen 

nt^glid^en S)ingen ber 9^atur unb bes Hberglaubend entlehnt. 2)a9 organifd^e 

$aud l^atte einen 9^amen; ba6 f^mmetrifd^e l^at eine Ü^ummer." S>ie buntefie 

unb reid^fle fLnmaÜ^t fold^er i^omen mit ben entf^red^enben (Smblemen bieten 

in ber ^d^mei} bie @t&bte 3üridfi, Sintertl^ur unb ©d^aff^aufen *). 2)a9 erftere 



*) fSiatnm j. 93. (Bdt^e aui €)«a{f|<utfcn (SßxitU «• b. €^tf)to(t} 1797): .fiSidc Raufet l^a- 
ben Besei^ncnbc 3nf4viftett, audi tDo^l mandl^e ftlbH ein deichen, oJ^ite geroßt ein SBirtl^«- 
9<m< )tt fein." 



8 

M. SC. folgenbc: äVcftfugel, ^oTtncngirfut, @oniiciijcit, ©onneiiixl^, ©laul^ttttmcl, 
©offcnjlcm, a*attcn SBinbcn, ju^n öler SBtnbcn, SBeigcr SBinb^ kleiner SBrab, 
SBinbegs, 8enud, ^Bel, Xt^ommt, 3afob0tetter, dalobdBruniten, 6obotn, 2)a^tb 
nnb ©oUat^, $fatter, 3ubentem:|)el, ^amaritaner^ Setlimter &c\^f füttt iSll&udf, 
»arfüßcr, 2)rei iRonticn, ©roßer (S^rtpoffel, ©il^elm Stell, ^mpadftx^fdihavt, 
@d^ti)etjerbc0c«, ®ctji am SBaffcr, Siy?cer»utibcr, ©d^toarger ÄreB«, gtfddgrat^^ 
Saubfröf^, ÄIctn*Ottcr, ©roß^Ottcr, SWeerfa^, SWauöö^rU, 3«au«fattcn, @<]^af* 
fojjf, «odöto^f, ®ro6fitlIcn, 9lo6fo^)f, ©Äuli, «faupörd^It, 9k^tcule, @^>rcng- 
güggcl, $S3tt, 3Jhife^a8, Stegcnb ©irfd^Ii^ $Rot^ Äanteel, ©rün Saub, 9MgcIt^o(l, 
^(umengefd^irr; 9higfd^aalen, ^;|)feltan), 9{ebmeffer/ @d^eer, S'ud^fd^eer, ^obel, 
ftobetban!, SRot^ äimmcrojft, $aniif^!arji, 3angc, ©lättctfen, (gaperfen, 3o<]^, 
$Pug, 9l&tt4e, ©algfd^eil&c, «roblorb, ^arg^fannc, mil^^mh ^(^l «übel, 
Jfag, ©tcßfaß, ®kö, @^)tegcl, Äcrge, Satcrtie, @teb, @ticfel, ©tnmqjfbaub, 
$anbfd^u]^, ^auemfd^ub. äl'^anc^e bon biefen, glei^mie: Seere S^af^e, SBIoue 
3i4>^e, Sit« fo 2Btt8, «fte Siege, SWagcre iiy^agb, Stlte «anbfutW^c, ©d^netbcr* 
fad u. f. f. beuten in i^reni ©orttaut ungtoeifelij^aft auf jene att^imifd^c ®pa^* 
nta^erei in !omtf($en Benennungen, natff xod^tx au^ in S>eutfd^(anb äl^nlid^e 
S'^amen gelten unb in $i(be9^eim §. IB. (na(^ Sac^6mut^ a. a. O. 139) eine 
©trage ber l^albe Ääfe, eine anbere bie ftumnte IRot^tourfl genannt »nrbe. An 
berbburledfen ironiflrenben ^anSreimen, toetd^e berlei 9^anien aufgriffen, fehlte 
ed fd^on frü^e nid^t. iBon Sogau e^fHren gtoei auf bie )>or{ie](fenbe unb auf eine 
jtoeite gormet biefer 9lei^e fld(> Beruf enbe fatt^rifd^e §au8f<>md^ej>igramnie: Pravus 
unb Udus. 



3Da0 üt mein ^fd)Ud)t vtvmt^v* ^ 
tParb Jtufgericbt t>en 8* u. 9» 1^0 ^etrbfl* 
monati) 1714. 3abt. 04um tPetii 4 fll» 



3n Cgg 1687; 

3d^ Sß^tt mein ©auß SSertroutoen ®ott bem Ferren 
2)er 2ltt jeit mein fd^läd^t t^ut ernel(>ren. 



(Bott fül)! ba$ ij)att$ mit finett (Bobett/ 
Sen>al^t; e$ auc^ t>ot allem f^^abett/ 
2luff bM voit aUt fic^rlic^ 
tXliQm tPoftnett lletigli^^. 

1797. «rütten. 
Variante in Brfitten 1813. 



9 

3n viele GStad ^ttH^dbtn fMn 

Vttaibt U^nnb tiefen ^am (BtHalt. 
t>ot Utisläcf vnb itt\>tii<blid)Uit 
75cwai)t €9 (Botte$ (Böttgfeit 
Von nun an U^ in (Stptsfett. 

« 
© iyttt tntin (Sott bn xotiH aUtin 

VOM t>n$ in anetn gut mag ftin. 

3d) HtU bit l)tim Ht (Banse fadf 

Z)te btt bauefl in aUer Htaft. 

tfa$ @tuirmt9int> Btant> vnb t9affetgu$ 

BarPOtt bel^üettet Sin ta« ^aiw. 

tfa« pnl^eil pnglud! t>oit t>n$ fein 

Z)ati gar nid)t Söffe« Komme (Ein* 

Sc^iiett pn0 gert por aUer pein 

(Bott fd^ant pn0 aaen t>a0 Sipig (Fimmel Bei<^* Xmen. 

Sit gttlt btt xnütt Ketnen 20 fl. 3Det Saum tpein 40 ff. 

1704. (Kgg. 
Set 9roffin9 479: ^n ^e(: 

(Stn Kein SMi fet^ iebe« ^aug, 

9h^d U^ hatm, gotö lomme bran^. 



© (Bott nim ^tt 3rmmetl?in 

Sae ^attg in IDeinen 6rd)UQ nnb &(i)ivm, 

<D ^odbffet IPenbe gniWg «b 

lDa0 tiefem ^auge f^aben tJTag* 

Äen? pnfetr (Bott f el^u bu 2IUein 

ntit ^Deinem md^en Segen din. 

(Bott f«y feiet? MUee beimgefleat, 

Scfetb^t micfe pnb bii) bnb aQe tPelt. 

IDtt i5o*ffe 0egne gnabigli* 

t>it fo feiet tPofenen fftpiglicfe. 

Den 20. ^ugflmonatfe 1790. 

3Detr JTltttfe Ketnen galt 6 (Bulben, 

3Det 3>aum tPein 18 (Bulben. 

Sßatb. 



(Bott Ulfütt bitft^ Sau$ 

IXnb bit ba gefeen ein unb am. 



10 



t>ot XOafftt9notl) nn^ Mit &dfanb» 

Sn mfia 1794: 

2)er ^err Bel^üete bieget ^ang 

$nb bte gelten ein Dnb au9. 

2)a9 ^aug lial^t in ®otte9 $anb; 

IDer $err Be^üete ins bor fc^ab tjnb fd^anb. 

(Sr geb 3unt l^aug ^ieU ®nab ^nb gßd 

^nb menb ücn 2)ennen bte barinnen ftnb ab all bnglüdf. 

dn 9hebem>entngen 1765: 

8e^üet und ®ctt ^or @ilnb ))nb @(^anb, • 
^ePet und ®ott i^or güer )>nb ^ronb. 

3n ^onfletten: 

^^ <^tt beioar bie9 l^aud 

$nb bie ba ge^en ein tmh au9, 

^ox geuer bnb ©eBred^Itd^fcit 

$en)ar tond O^ott in ^migfett. 
Varianten ber StngangSöerfe in (gttifon, Satb 1787, ©rütten 1753/ 

3to @gg 1814: 

D 3e]&o\>a, bu ©d^nfe ®ott 3fraeW 
@ei aud^ und nnb unfern Scittern (Bott 
@egne nnb betaute biefed ^ani 
Unb bie ba ge^en ein nnb aa9. 
dt fegne fle ^ier in ber ädt 
8i9 in bie frol^e (Smigfeit. 



(Btoger (Pott bttit ttimn &tg;tn 
ttun anä9 u^^t ^tefe^ ^4«$/ 
Su^te t>te auf ^titttn VOtQtn, 
3Dte ba se^en ein unb au^. 
3Da9 vot\)tt l)itv war 
(Bing sugtuttb bur^ Seuer^gfal^tv 
(0otte$ Sc^uQ ol^ btefem u^alte^ 
Z)aS e9 ntcbt voit tinfl bM altt 
^utd) fo iä)ttdliä) S^^^^^f^^^tnmtn 
md>t getiflTeft xoevb s^fhtntntn. 
XVavb attföefJetIt ben 18. nptil 
1822. Kernettf^Iag 4 gl. 30 f*. 
Saum IPetn 25 fl, 

fRufflfon. 



li 



l>lt^ ^te ba (Bellen 3^tt vnb avi$. 

1785. STstbent^aL 

igert in beinern tTamtn s<^ id^ «110 
Sewa^r «Iseit b49 gatt^e 1^40$. 
tnein )S^«tt0fratt tiitb otub Uinbtt mtin 
^a^ hit (Bott befoaen fein» 

Um 1730. ®alb. 
S5«riaiite t» Otclflngctt 1800 unb in (gntfctbcn, Hargau, 

3n SBclb 1717: 

dn S)etxtein %ameit f^ ii!^ ait| 

$etr 3efu mnl^ hegidt 

©efunb mtd^ totber bniig )ub l^mcg« 



tlleitt att0 unb eyngang werbe beglettt 
Don (Bott bem \)ttvm in ewigfeit 
xntin am^anQ bntd) betne gutte 
Unb meinen e3;^ng4ng bet^uete. 

»rüttett. 1803. 
Varianten ber- (5ui0an0«i)ecfe in 9liebeitDenitigen 1743, IBrütten 1790, 
a)iel8borf; mfia 1706, @tabcl 1776, Änonau, Salb 1783. . 

3n dfflg 1700: 

SKin ©Ott midf aUt 3it Be^üt 
SWin 8ib Jjnb ®ecl Bcma^r 
^or UcbeJ tonb ©efa^r, 
1S>tx berr nun bnb in ^tgfett 
SD'tin auSgang bur(^ ftn gute. 
35ftb mein eingang b^fttc. 
jOftriante ber ^fttB^etfc in £).*85intert^ar um 1750. 

3n 9iufP!on 1767: 

D ^ert burci^ beine ®nab anh @üte 

!3)ieg baud tor Unglüd mo( bebüte. 

®ib allen bie barinnen @ein 

$nb ge^en Serben au9 tmb ein 

©einen grieben, $eil önb @egen. 

S3leib mit beiner ©tlf jugegen. 

^m^ beine b<inb ^ie f a|r k>nb feit 

Son jefet an bis in (S»igfeit. » " 






» 



1 Witt fievnen 6 .(^ntben. 
1 »icrt $aBet 32 g, 
1 eoitm föetn 15 mt>. 

3n S)egerfelben, SCargau: 

2)dn (Sin«. Diib.8(u9gang @ott Ibetoa^ip 
$or 0a({dfiem greunb.toitb.aQer <^far. 



3ertt ^etmr ftuQtl maift . 
Slet^ im iyauft 1^0 unb Hacfet/ 
Dag fdn Seuer no* tPaffewnot^ 
tneitte VOoinunQ ml)mt fort. 
2)00 t^itte ii) mtift (Bott P0n bit, 
JDag mtin ^4U9 mag bleiben lyitt 
Unb V0it biä) btinn lotsen Umtm 
IDag btin Xlam xottb l)oc^ et^o^ett. 
iftert betne große (Bi^tigftit 
XOalt ühtv um in ittoiQttit 
Den 4. lag iHai tm 3a^)r 1820. 
Keriienf*lag mitt 25 fl. 

9iuffifou. 



tPer (Bott tem Ijerm aß 5ft tl)trt braun 

Der tpirb tm f^immel pnb auf €rbe haun. 

SrAUftR« 
3n SBi^Ia 1698: 

Set ®ott vertraut ^at moU gebaut! 

im l^immet mtb aiiff erten* 

ffier fid^ ))er(afl auff 3efu9 (S^rtjl 

^em mng ber l^immeE Serben. 

3fl bie erfte $ä(fte ber erßen @tro^(^ eined belannten ^tcd^ettttebe9 be9 
3o^. a^^lmann geb. 1573, geft 1613 aU ihfofeffor ber X^eoUgie an 2eit>3tg« 
2>ie gmeite $&(fte finbet ftdfi, abgetrennt to>ie jiene, anf einer au6 ber innem 
@(]^tt)ei} ßammenben ®Ia6ntaIerei im Hotel Glany in ^an9 in folgenber 
©efialt: 

^ein auf bid^ im l^offnung id^ 

(Sar toe|l Dub flifft bnon fe^en 

^er 3efu9 (El^rifl min trofl bu biß 

3n tobe9 not Dub fd^mer^en. 

iü^ariante in 9{uf{iIon, 2:urbentM 1680, JBtx^^xl 1687, «ütad^ 1800, 
Otelflngen 1805. 



2)e«ife ^tUf^m 3in)attetff«: Qttü getraut, |$ttt seiaitt. (9tabotm$ 61). 
iStnft Sfriebrlii^d SRorggra^ bpit 9aben : Oott bestvatot, »ol gefmtt)t. (Weid- 
neras S44)« 

Xn einem l^emolten getifiet bet @. 9kfiu0fir(!^e au 9torb^iifeii (bei Atn« 
berDater, Q^rengcb&d^tiiig ber @. 93Iaf!tt6tird^e 1724. @. 6): 
9Keiu auf (Lottes ®a6e 
3<i^ meine l^offnung ^a6e. 
SBet ®j>tt )}ertraut 
$at tDol^I gebaut. 

Ueto bem (Stngangdt^or gu ber ^efhtng 9arBurg im Xargan: Non Arx 
sed Deos es cpio se fiducia flilcit nostra, fiit hie Gustos praesidiam- 
que tibi. 1666. 



XOtnn dintt f>ciut 

Unb (Bott vtttvnutf 

00 mn% tt laffen (Bott xoaltcn, 

00 xoitb er il)n unb md) fein ^att$ ttljaltm. 

1806. Dtelfluöen. 

(Bott Um«>\)X mit btintx ^ait^ 
(Direrfeit unt» PatterIan^/ 
2Ur<^e/ titl^ttt, trnint Si^utt^/ 
(Blatl^eitebtitber itnb bte Siitb« 

9(ffoItent* 



Sit (Botte$ Sagen 
ifi 7iüt9 gfiigen 
tPere glauben t^ut. 

1707. ©rütten. 



Der Segen (Botted ivone in mtintm l)<iu% 
Unb wtid^t mmmer mtljt t>atau$. 
Der Itebe (Bott n>oIe vm htwal)ttn 
Sut Seuer vnb aUen (Beforem 

1774. $tntertoied Bei ©auma. 

®cr ©egcn @otte§ fct in biefem §aud 
S)et Stiebe @otteS !omme ni^t baraud. 



14 



Der §4ttK*e &tQtn Vttmet)tt bM {y<m 

1705« RuffHen. 
«atiatttcn tti ©Kifen 174*,. %ren&«b W7d, ^öomna 178», 

2(n ÄWnjogg« ^au« in Bermctfd^ttir, ben 17. 2Äat 1743: 
2)er ©crr kjüct ba« gan^c ©auß 
»nb «crtreiB 2Ba8 fdjäblid^ ifi barauß 
©ein auß Snb etngong fc^ bei? ön« jcbcr 3ctt 
«cn jcg ati bi« in bie @tt)ig!cit 



\ 8ut*te ©Ott ben öerrcn teilt 

00 rommt bctr Segen bt9 {ytttn im {yam })imin. 

IDmn wo (Botte« &tQtn ob pm tl)ut weiten, 

3Da frnt) wir Wt seitli* pnt> oort ewig er^^afte». 

9rüüen um 1790. 
55artantcn in ^anma 1760 unb 1770, @gg 1687. 



(Bote woUe buftd ^au$ begWcfen 
©ein Öölf vnb reiben Begen f<W<fen. 



Variante in Änonon. 



@tdKi!on. 



3n meinem l»aug auf meinen tOigen 
Krone mid) mit (Bnab vnb Begen, 
Wi\$ t* I^u 3tt IDeinem namm 
«Äff mein (Sott (BeiIngen %mtn. 
©er Ott Htt in (Bottt9 hcmb. 

eegne {yttt Xttann VOeib vnb mnb 
Segne iyaue wb ^am^tünb 
Segne bit mit ünb vttxoanbt 
2(noertrattt pnb fbnff htfannt 

Slffoltcrn. 

' » ■> I 1 

i 

(Bil» (Sott 3» meinem IDanbel 
(Blücf Pnb Segen überaß 
fJc^ mir bti in mtintm l)anbtl 
vnb VOmbt »on mir all vnfaU. 

1714. 



IS 



^etr mtint TItbtit ftent mit 
00 V9iU id^ gtmt bitntn bit. 
3<b l^ff btintm tPidcn nad) 5« (e^eii 
l^a$» X9iU9 bu mit frifte gc^n. 

1714. «^ 



Un$ tntnfSnn ^QUt Qcmcid)t ba$ ()au0 
tPin wit tl)Utt ^titlid) ihtbin, 
(Bott fubt vnb Uit r>m tin vnb au$, 
(Btb 5(eQt bM ivoi^ leben. 
^0$ ^400 ieQt tieu ttbamt wat, 
Setr laff gefegnet ütjjtn, 
&o lang ^te liel^e Sonne flat 
tOitb auf pn^ nte^etge^en. 

1804. fdi>ntl9»6L 
Sorionte an ftleinjoggd $au9 in SBennetf^U. 

dn Slnffiton: 

Kttd Sl'tenfci^en gut bijl bn gemad^t 

SBia loir t^nn )ett1i(^ fheben 

®ott füt Dnb leit tond ein t)nb an0 

®eb ate^fl bad etotg leBen. 

dm 3a^r 1809. JSernenfd^(ag 5 fl. 20 g. 

2)er (^aum lEBein 8 f(. 2)i6ntal iß groge 

^negSgefa^r )993egen 9tebolutiondgtit. 



^eüigfeit iü bit iittbt metne$ ^attgeer o 
igctt Ctvi'glid^. n>itt> AttftrettcC^t vomn e$ (Bott 
gefiat ^en 80. may 1795. 

Varianten in XnrBent^al, i^iebertveningen 1811. 



tPo S^itb t>nb fftntgfett tegitrt 
Z>A tx>itt bM ^ant^t igaug gesiett. 

STurbcntH 1799. 
Varianten in Sauma, ZuxUn^l 1801. 



£aff (Bott mit bit 5ttf^e^enlE)ett in mtintm i)au$ 
ttnb V9tUb mit btimt (Bmbt nimmttmtl)t batau$. 

ftnonou. 



w 



^d ®rof{itt9 471. dn ^afeU 

Fraterna quam pax domam incolU 
Dominus juvat benigna dextera. 

3n 15 m^ftv t>on bem SfdbBüim; ©traglurg, Sobin 1542, @« 37: 

Hauff gtib, fo ifi ha9 ^aug gebamet 
(S(enbafeI6{i : 

Äcuff grtcb önb cintgfcit toorouß 

(Sit bag bu jrgenbd fe|^fl ein \)ani, 

S)tcö>ci( man fe^r Balb fauffen lan 

Wlit bcn l^aufcrn jan!, jhctt tonb f<>au, 

SBnb bamtt fd^qffcn jl^m tonr^u 

S)a erd bod^ tauffet i^m Dm^S 9l^u. 

359I. ba« ^)ro\)crBtaIc: / 

^att^fricbc ijl §au8freubc, 

Unb @t)itta'9 Hitd^enlieb: 

®ic6 betncn gricbcn auf ba9 $auö 
Uttb Slflc, bic brtn too^ncn, au8. 

92ad^ ^0fua 24* 15. 

(Sin ^andftitud^ in O. @ngabin, ^anl^ünben: 
Pax huie domui. 



Sor (5ei6 x>nt> vitt>tvmoQli<i)^tit. 
Vnud)t, bttmQ fttn von mit iy 
3Da« tntin gewüflTe hltibt fty. 

1714. tSgg. 

^ertr tt$ {yimmtU nn^ t>er ffitrben 
öaflT ^ie Sd)to gefegnct n?ert>en. 
WLt$ VOM ^avinnm iü 

3Den 13. nief au tvie man fpvid)t 
tPat bte 3(^ät vool auf^tvidbt 

1802. (S^g. 
3n ©amabeUf O. @ngabin: 

Deus dedit, dabit porro. 

»et Stiehl, 189: 

©Ott \>erfie]^ bie S)cinen. 



3<^ tpiQ t»er^i»iieit (Bott meinem {yetttn, 
IDtx bitft &^mt mit S^ü^ttn fm Peane^veit» 



17 

(Bott eStQnt Vitl), (Betreib unb $rä4^te/ t>ot (Btf^ttn 
3I)n htJijütt, x>ot tDaffrr/ S^ut, Winb, Qttnijl 
unb SliQ ihn f>tfd)ü^. tOatb aitfgetic^t ben 
31. C0 tgeumonat t802. iDet mät^ Beriten 04lt 
9 B. 36 t§^ !Der &Mm XDHn 18 B* 



(Bott ber aHe^ wo^l l^ewac^ 
Unb fUr aUtß Sorgen t^ut 
tPot)l I^el^ittet barauf a^^tet 
Unb ttHlt 5U feiner igut 
3t>m fti bieg (Bebaut empfolen 
Unb VOM in bemfelben c^nfbt' 
tpat^rt/ bM xntl)l bM Butter 
ttnb ba$ Vith ft^nt I?efler Pat* 
ter üt. 2lufgeri*t btn 20. iiiaj 
1807. iDer Xnitt Bernen qM 
8—9 (Suittn, tin ftimtv VOtin 
8 (Balten* 



(D 6etr bur<6 btint groge guete: 
Z)iefer Sau genebig vor pnfa^l b^ute : ' 
Denn er tfl ber btm Vitlj ftin gu^ter 
gibt : Vnb bm 3ungen l^apptn bit 
5tt il)m fd^ttytn. tParb 2lufgeri*t 
btn 28. Cag 21ug9monat 1729» ütin 
müt Bernen golt 3 fl, 20 g. 1 mmtt 
XDtyn 2:3: vnb 4 fl. 1 giertel ^aber 
10 g. 1 Stl gtuni Brieg lo g. i StU 
©epfel l Sage. 

SSolb. / 



(D (Bott btt toeifer 2ninta<^t9^err 
IDir t))U i(|^ an empfie^Ien 
Unb Httt bid^ mit tltunb unb ©er« 
iEErt)<^r mein 0€^nli4^ ^lef^en: 
Seu^ol^re biefen grogen ^^u 
Unb @»egne Ibn mit S^u^ten. 
ftaff btimn Segen barin ru^^ft/ 
Por Stinbtn il>n bef*Ä8e. 



3t| beint IjvAb unb Vatnsut 
&ti titft &d^nt htf^l)itn. 
Por fcttt ttfib tt^affet üt Ul^&tt, 
Z)tt ^evr xviü id^ vttttmtn. 
Z)tt Hf} oe? alle« x»c\)i ^etvoi^ 
^t 6>tttrm tttib t»ttttt Sag ttn^ Had^t, 
X>ttt4^ 3eOtm €()v$flttm/ 2(men. 
tPatt aufged^^t t>en 19. 014$ 1825« 
aetnettfcfelag 5 fl[. 12 g. 

8a S. U^knb, a(te ^od^« utib nteberbeutfd^e ^ottslteber 2. 813; Kudntf 
^egen Ungetotttet : 

So pit wir dich umb leiplich nar 
hie aller frücht auf erden, 
dass den kaia schaden widerfar 
und ganz pehütet werden 
von dir ze felde überal 
vor allem ungewilter, 
dass hagel, schaor und feures stral 
di frucht nicht machen schitter. 
Das wildfeur fer hin von uns jag 
in wilds gerör und hage 
darin es niemant schaden mag 
peir nacht und auch peim tage. 
O reicher got, lass miltiklich 
all frucht kecklich enspriessen 

ff 

dass arm elende hie rätlich 
durch gab sein wol gemessen. 



3Die r*ettt fJeftt fertig unt> auegema^t 
(Bott tool)l fie b€l)ntttn (Tag nnb 1Ctad)t 
Pot Seuer0 unb au 4^ por IPaffet« notl). 
XX)a$ tin unb audge^t (äff o (Bott 
<Befegtiet (ein aucb fr&t^ vinb ipot 
Unb wan xoiv etnfi 5ttm (Btabt ge|)n 
&o foU üe bit etnpfonett ftln. 
XOat MfQmä)ttt bm 21« Sag tttf^y 
im 3a^r 1831 : 80. tPo $retlS^tt mtber 
(>lAlE)t nnb (Ciratttiff a^itt. Z)od!^ 
V9itb Uin blutb vergoffen iÜ alle$ 
voitbtt btfi^loWtn in unfttm ftaube 



19 



Me Cancer mlbet üe Inriiiftt htH 
ttnt tpoiute ifl 3<^ctifi4n erfreut 
Un^ fo ti>tQ id» npd^ sitm SefcWsti 
«ttdy fagctt von btm gtrogen IPAfTet» 
gug V90 xntnfd)m ünb nivttunfm 
unb Srud^te mtl vttljttvt 3^ 
fäjttib €$ 5itm anbtnUn an ^itft 
laftl Wtt 29. 3tilt. 

2:amienre(f Bei Salb. 



Z>et tg64^f}( tPenb 3^ (Snaben }(b 
21ttd^ 21Ue$ tDA0 Siet @4^aben tn^g. 
}|ttcb VMt$ S>a9 3Do Kommt t^etdn 
£)A0 tPttb Pom tgtmmel (Befegnet &tin. 

1787. ®alb. 



Wl min 4iS0gaftg 5tt ^tfet SHft 
foU im im XXamtn 3cftt U&ti<}. 
ttv tpol mit i»eif}ebn ftu^ vnb f|>4t/ 
Si« aU min tWn tin en^t f^t 
3D<6 ^errn Segen tei* pnt gtog 
ttf&ltt vnfttt 0<^ettren/ gib 
b«% voit mttben al$ gute Sväd^U 
in$ etpige Heben gen. 

1774. ®t)renkb. 
fßlq. ^px. au0 XvLxUntf^at @. 4. 

3n 2BaIb : 

S)et $err burd^ ©einen 0egen groß 
<Sr fü^Ie t)nfere fd^euren 
(Sr tßhtit Dnd 919 gutte grttd^t 
3nd emig fieben führen. 
S«;b Huffgerici^t ben 13 5tag Shigfl« 
vanmt 1728 dal^r. ^tto in bifem 
jio^r: in t)nfer gnteinb ein grog 
^aget koor: boxitm o ®ctt burd^ 
beine gütte: biefer f8awa> t>nb 
Med toot t^nfal^t b^üte. (Sin 9J2t. 
fernen gilt 3 91. 10 g. Q^n eimer 
föi^n 4 9(. 



Unno i7Sa H4ttt ttt Winb rntt (Brofem (Bt^alt 
Sertrig gar mand^tn fd^ontn tO^lb 
IDvuff formiert mc^n ^$ tau^ grfNi 
IDer @49en (Botti$ bavin V9ülU 



3ut SObinei^t. 

5tuf (Bötteö (BfiÄ^ ber XOdt sum (Criie 
(Cr«« i* M Seit er tft mein Sd^uQ. 

3fn ©Kilon: 

^enn ®ott mit und ifi, toer toiU mibec und fein. 

Memoriter: 

SBer in ber Seit tt>iU grabe ge^n, 
S)et nrng nid^t auf bie Seute fe^n. 

«ei mt^ (a. a. O. 18»): 

Sat frog icf na be 2ü, 
©Ott ^el))et Uli. 

^ebife bed ®raf en Odtoalb t)on 9^el)(en6uTg (9tabon>i$ 58 unb ^offmann 434) : 
SeU tote bn toittt, 
©Ott ijl mein @ci^t(b. 

«ci ©rofflu« 474: 3n 8afel: 

Fide Deo soll, mundo diffide tibiqae. 

©n @<)rud^ t)on 9iücfert: 

^aue nod^ Suft bein ^elb, 
S^ad^ bem ^ebarf bein $au9, 
Unb fte^ auf bie toUe Seit 
^e^aglid^ gunt genfler l^inaue. 



tPenn einer xoiVi bamn an (Baffen unb Strafen 
nittg er ü* von vielen Harren tabeln (äffen; 
34> e0 aber gar nicbt ac^t/ . 
na^ meinem Hopf l)at> i<i)9 gcma^. 

1800. mia^. 

3tt 3»^^8Ä^f Slargou: 

SBei ba bauet an bie @tra$en 
Wlni bie Seute reben laffen. 



31 



9et mtifl 188: 

Ser ba bauet an WlatH vmh ^tragen 
Tlni IRetber unb Unarten reben laffen» 

iD^^b. ®|>ni4: 

3(i^ ^tmmere (ei Sege, 

^eg muß idf tnanegen SD'^eiflet ^an. 



Siefee tgau$ f{e]E)t tn (Botte$ (Bewatt/ 
t)od) tft e0 titct^tf tag0 itHttnann ^faUt. 

2)e)otfe ^etiog ^ettirid^d (Sei ©iJbedCe 1. 215): 
3n (^ottd geb>att 
]^]6 td^« geilalt 
bet ^atd gefügt 
ba9 mit genügt. 

2)et>tfe bed trafen 9iein]^arb toon $anan (^tabotDi^} 60) unb be9 Henricus 
Baro in (£romni^ (Weidneras 346), au^ bei $of[mann 484: 
Wlix genügt »ad ®ott fügt. 

Sei ©rofftu« 480 : dn ^«fe( : 

Sic parva est ut parvi. 

^ed @5ngerd '(SaffareKi Suffd^rift feine« in 9{ea))e( gebauten $anfe9: 
Amphion Thebas, ego domam. 

Kn bem befd^eibenen Sanb^aufe bed ^irc^en^iflorifers 9atoniu9 in 9lea))e(: 
Moritaro sat. 

3n ^ad^enbülac^: 

@et} nid^t fo t}ie( auf grod ®Mu 
S>u toirfi ni(^t aUed mad^en n^u. 

53ei OrofPu«: 3n »afel: 

Domum novans te ipsam nova, 

sie digna Domino erit Domus. 1578. 



3d) l)ab gebaut na^ mtintm &inn, 

XDttm tii^t gefaUtf flell ritt anbtt:t9 l^in* (Memoriter). 

^VL^ Bernertfd^. 

«ei SRie^I 189, „an fiabtif(]^en 5Rococo^aufern": 
Flures jadices quam artifiees. 

3 



92 

i6ei ^offmann 451: 

Wit iHnuta tobeltt ttnb xiäfttn, 
W>tx koenig f dnaen bid^ten, 

2)etoife au« bew mtttiaittx {matovoi^ 77): 
Me mea, te tua. 

3n ©atnoben im O.C^ngabin, ^raubüttben: 
Me mea delectant 
Te tua, 
Unum quemque saa* 

fßgi ba9 t>^o)0(tbia{e: 

(gigctt mein, »a8 !ann bcffcr fein. 

greiban! (©. ©riintn 31): 

Zer werlde mac niht siiezers sin, 
dan ein wort, daz heizet mtn. 

2)cbifc au« beut TtM. (Stabotoi^ 47): 
Sub parvo, sed meo. 
(Ätein, aber mein). 

f&d Weidneras 201 : 

(Sin große« $au$ tonb nid^t« barin 
©ringt mannen toon feinem @inn, 
@in Kein ^auß t)nb alle SBtnfel toott 
2)a« ne^rt ben Sirt^ ))nb giel^rt il^n toott. 

«ei ®roffm« 477: 3n Safcl: 
Krtjfjiata XQVM^^^- 

(@igen §erb ©olbe« »crtl^). 

SBgt bie |)roi>erbiaIen: 3eber $ogeI ijl gern in [einem S»ejl. (Sin Seber 
baut fein i^cp, toie'« il^n bün!ct auf« befi. 2>a« liebe §au« ba« befie $au«. 



ttn^ memati^ tnug für ntid^ htB<^l)lm. 

Stefd^. 
3n @tattiIon: 

3äf ]^ab gebauen fatt 

^u« $01) unb Steinen ^art, 

Qäf l^ab gebaut na^ meim (Gefallen 

Unb deiner mug für mid^ beja^len« 

8ei mtlil 188: 

SBa« flehet i^r für tiefem $au« 
Unb la^ bie bi^fen mMtx ou«? 



» 



SRid^ (ot'f aefofi mein gttt @tfl<f 9elb. 



tPa0 iltl)il bn ba unb tl)uf} miA fäftlttnl 

<St\) Reifte 6>tr4j| unb laffntid) gelten, 

ttffottent. 
3n ©rüttcn 1806: 

Sa« jle^fl bu füll unb t^ufl mxdf f dielten? 

8ifl bn ein bratoer iD2ann fo ge^ bed iBegd unb (ag tntd^ gelten. 

d^tt S^ötttngen, Satgau: 

fle^ önb gaff, 

8nb bevtsetl id^ ^aff ^nb ße^ 

fönnt id^ toeiter gel^. 
3n ber Q^tde, U.@tamml^etm , fielet Bei ber ^tubent^ür eine %xm, bie 
Y)>rtd^t: 9Ba9 |ie^|i bn ^ter unb fd^auß mtd^ an? ©el^ ^tt(tet ben Ofen, bort 
ifi mein Tlann. 2^ er SD^ann aber fagt: S)ad Seib bort an ber ^tuBentl^ür 
fd^idt atte Starren l^er jn mir. 



tPer bUft$ ^au$ it^t tabtln XDiü, 
!Der ilt})t nur ein wenig fliU 
Unt> t>enf in feinem t^eraen frei 
^h bM ftint ba})cim Ufftt ftU 

S'iicbertoeningcn« 

8ei Weidnerus 63 unb 447: ^,3^ ^eibelberg am $aug Dfm netoen 
aJlardt " : 

SBer ntid^ angrid^t 

©ebendft fein nid^t: 

©ebäd^t er fein, 

@o öergäö er mein. 

In Dostris vitiis talpae, 

in aliorom naevis lynces 

serpentesque Epidarii sumus. 

(Sine SBartante btefed @))rud^ed in ^d^in^nad^, Kargau« 
3m KttgSn: 

Ü5tele ?cute, bie tabetn mid^, 

ITber id^ gknb, fie irren fid^« 

5^ gtaube aber and^ babei, 

S)ag 9hemanb ol^ne 2:abet fei» 



21 



tPet anbttt wiU vtt<t^ttn, 

3ft et fehler* uttt> l4t>f lüftet 

So r>ant et ©Ott/ bag et in bUfcm Qtanbt ftu 

1830. 8aum(u 

»etta<|^te mt* nid)t xtnb t>te Mletnen, 

Settad^t 5tt pot bid) xtnb bit IDtintn, 

XDtnn bn bann fittfl bmn tnattgel iä) 

UU bann tomm unb r>ttaö)U nti^. 

Stnonan. 

8gt. ©dJncibcrloB, granffutt a. 3». 1619: 

S^erad^t ttid^t mi(^ utib bie fßttintn, 
S3cpc öor bt(^ unb bie 3)cincn. 
©icl^c an bid^ felBfl, unb nid^t midj 
2:^tt id^ unrcd^t, fo l^üt bn bid^* 

fdü Weidnenis 63. 

@ic^c auff bid^ unb nid^t auff miäf, 
üBoran id^ feilten t^u babor btd^ l^üte bu. 

(grpc« 5tcut[d^c« ©cbid^tc, «afcl 1621: 
Äcincr ttma« l^äbcng tocrac^tc, 
(gr t)orttn »aö artlid^cr« betraute, 
Unbcr augcn aud^ c8 ^tt iSctoeifc. 
SWcinc Bcffcrer td^ in ctnjlc ^)rcifc* 



^Uen leuten tccfet gctbam 

1D^0 tf{ ein tl)un t>a9 nUmanb fan. 

ICffortcrn, 

3n Xnxbmi^al: 

deiner tjl fo flug baß ©autocn t^ut 
SDag 3cber SKann gcfatc gut. 

grcibani (S. ©rtmrn 106). 

Ni^man also rehte tuot 

Daz ez alle liute dunke guot. 



XDtnn dintt fommt unb fa^cn fann, 
iBv lE)at> e9 Mm Uuttn Sec^t get^an 
©o 1>it id) biftn litbtn ^tvun, 
üx woU mi<i) bift Hunfl au^ legten. 

^erl&fhnonat 1804. 



» 



2)er Timt fernen galt fi* 7. 20 g. 
S>er @aum Sein f[. 10. 

9$oI!etöt9ei(* 
I93artanten in i^iebenoeningen 1815, Stumlifon, ^nonau, (Sgg. 



Ob ^id) f<^ott nic^t lol^t 3e^etm4rtn/ 
2$ fann ^oä) feinet treffen fo gut 
3Da$ 3ebermantt gefaUen.tbut 

9ffDitenu 

lea stiegt 189: (aud^ fonß noci^ f^tFiti^b>9rtItd^ Betannt) 
X^u Äed^t, flc^ fcfl, fc^t bi(^f nt(!^t bran, 
SBenn btt^ and^ tabelt mand^ ein äRann : 
2)er mng no(!^ fontmen anf bie Seit, 
5)cr t^ut töa« j^em ^axxtn gefällt. 

Sei ^offmann 456: 

^ec koirfc niemals geboren kverben, 
S)er üebermann gefäUt onf C^iben. 

«benbafetbp 457: 

Sieber, fag bod^, »o ijl ber SD'^ann 
2)er iebennann gefallen fann? 
iRiemanb ift er genannt, 
Nusquam ift fein )6aterlanb. / 

iSine ©rabfd^rift \>cn 1577, in Aelia Laelia Grispis Epitaphiam etc. 
Duodrechti 1618. @. 53: 

Nee omaia nee omnes mihi 

Placuere: qulnam ego omnibus? 

Non omnibus Goas senex 

Non eremita Spägirus. 

Nam tu Yiator omnibus? 

Deo placere cura. Abei. 
^gl* bad ))roberbia{e: Ne Jupiter qnidem placere quiyit omnibus. 
Ov de yaq Zevg ovo* v<ap navraq dvöavei, om änex(*iv, Theognis« 



VOtx guter Vilzxnxtn^lommt ^erdn/ 
IDer fod mir lUb vint> tpiUfontm ftint 
VOit al^er an^er9 fommt ^erfttr/ 
Den 1^41^ i4^ Xithtt por ber Vi\)nu 

CSii^ertl^nr« 



TMtn ^ttmtn bit mi<b tinntn, 
tPtpttttfdbe iä^ xoa9 ty ntk ^hnntn 
It9 ainn mit fOüntt WM er voiü 

Um 1730. SBoIb. 

fßörtt^ bei ^offmann 354 (in einem ^tammbud^ aü9 ber 3ett M 80ji&^« 
ttgen ihriege^) unb 451 ; l^ier an^ bie IBartante : 
®ott gebe allen bie mxäf fenntn 
^oäf ge^n mal mt^x M {!e mir gönnen* 



XXtib ift ettt (ßtft unb Soft ^ct öeelen, 

Der il(^ nur felber pflegt 5» au<Uen. 

SDtum fiet^ &tc^ feiitettpesen f&t/ 

Perf(blteg it)m t^etne» ^ersen^ ta)üu 

ttaff (Bottee C^eiQuitg t>iv gefadettf 

IDerfelbe gibt nid)t aUt9 aUtn* 

(tt xoitft niä)t attee auf tintn Ott, 

Hins gibt er ()ier^ ein anbere ^ort 

(Memoriter). 

Wx f^eli^ $raterd $aud gn i^afet (®roffln9 483); lUtane: 
2)ietDei( id^ teim )>erf((Iag fein ®{!d^t, 
$nb mein @(]^att niemanb f(^bet ntc^t, 
Sbtd^ n>ad ^erabfaSt leim nid^t« brid^t: 
@o gönn red^t bem, ber mid^ auffrid^t, 
S)aB er af> mir in 2)toeite ftd^t 1576. 



Md? (Sott tt>te get ee 3mmer su, 

Dali ^ie mt^ baffen bwen id) niii)t$ tl)tt 

On^ bie mir ni^^te gunen pnb and) nid)t9 ge^en 

Die mu§en bod) Itibtn bag mir lebenr 

Vnb wenn fie meinen mir ftkn mtbotbtn, 

00 mÄgen fte ffir ft* felber forgem 

toonan. 
Sartante in O* @teinmaur. 

9ei Weidneras 443: „3nn einer Sorne^men @tatt am 9t^ein ^ott einer 

an feine ®arten 2:i^ür gefd^rieben:" 

Kd^ ®ott toxt gebt ed immer 3n, 

Kn Krme n>ifd^t iebermann bie @d^u. 
iBei ®rofflud 475: 3n 9afe(: 

Snbre bor )on9 l^anb bifed ^ang befeffen, 

amt ©Ott, mit 9(ed^ mit (Sbren: 

Knbre nad^ i>n9. ^g nid^t trfig nod^ t>ermeffen, 

Mtm^9 ®ott giJnnt, loirbt tt9 befd^eren. 



2r 

fi4flr neibet mibtn vnb Raffer l^afftn 
XDm (Bott mit göttttt mu^ man mir (<tfl%n. 

1705. atuffifon. 
Varianten in Z^, 8rütten, ^taStfon, Stnonan, Wiad^ 1800, ttt 2)id«botf 
1837 abgebrannt. 

Bgl. fRoci^^oI) ^arg. 0agen I. 307. 



34> acfete meine tgaffet 

(BUic^wie ba^ H^gentpaffer 

X)49 90n ben C<i<betn flieet/ 

Onb ot» fie ntiib (^on Heiben 

6>o tnuefen üt bod^ leiten 

Z)46 (Bott mtin Aclfet ifl. 

1709. «tcb let fflolb. 

Sortonten in Änonau, 3tffoftcrn, (Sgg, ©rüttcn, In 3>icttborf 1837 abge- 
brannt. 

)Bet 4>offmann 451 : 

S)te ntid^ Raffen ä^ü^en ntid^ (äffen, 

5Dte mid^ neiben WlH^tn mic^ (etben. 



3Dte XOtlt i9 aQet IDucF ett poH 

IDrum r<f^4a um bt^/ tt«u it)t nit b^oU 

itnenavu 
Variante in ^[ffoltern. 

«gt. @tunt|)f« (S^ironif 1606. IV. 55: „(gin aftet ^tqm": 

SKer fld^ in gfar t)itcr frcunbcn tröfl — 

$nb ®e(t t}on atten fd^ulbnern ^5nft 

3)omtt fein fac^ gtiottff ntaii^en toU 

2)e¥ fartet ein ))ertoren \ip\i 

Zxanto ja bir fe(b« nit gar gn ttol — 

2)ie Seit ifl aller bntreuto ^oL 

ICnf einem and ber innern ®d^U)ei3 fiamntenben ®(a9gem5&e be9 Hdtel 
Gluiiy in $ari«: 

j^e^r bi<^ nit an (Sin iebermann 
S)er bir toor Kugen bienen fann, 
92id^t ^ed ge^t toon ^etgen gmnbe, 
Sa9 fd^iJn unb liebtid^ tebt ber munbe. 



!Die Watljtit iü vom l)immtl bogett/ 
3Die Iteu ifl Äbew XTleet gefloöe»/ 
(Bcre^tigfeit ifl gat Pettribeit/ 
Untteu ifl auf «eben bliben. 1743. 

^n ftleinjoggd i!^au9 in SBennetf(]^n>t(. 



?» 



3n @e(ti9bets, i^afeHonb, in ber tnnern ^ä^xocti, au(^ f^rt<i^to5rtUd^ : 
2)0 bte SBa^r^ett toarb gelboi^en, 
%ip^ fie in ein ^äger^orn; 
S>er S&Qvc, ber Mied fte in lEBinb : 
S)omm man fic fo fetten flnbt. 

3n Reiben, W^ptnitU: 



Wtäft 


t^m 


tnb 


(lat 


li^t 


löer 


al9 


öelt 


betn 


9C- 


öe*t 


toir 


ber 


)önb 


9« 


{tum 


önb 


m 


tDol^fr 


btt 


nid^t 


reci^t 


iil 


f»>rin 


nie^r 


gwt 


tonb 


bir 


»ilt 


in 


ba9 


(id^ 


be 


tl^n 


nad^ 


9e 


e9 


»ett 


8« 


ntd^t 


.teb 


Qxa 


fo 


Pnn 


lin 


ha9 


ber 


grab 


gcW 


e«. 



Homo proposuit Deus disponit. 
üt ^l)tt an t>er fjod^Üm ikatt 
Witbt 3tcn H4tl) uff^ecfen 
tDann fiees uff« HIügf?e griffen «n 
Ä9 Qttl) b0d} (Rott ein mt>tv Saftn. 

1605. 



O. ©intcrt^nr. 



3f|l au9 ber gtoeiten (Btro))]^e bed^jfird^enliebed: „SBo @ott ber $err nt(!^t 
Bei nnd l^SIt" toon Dr. 3ufln9 3onaS, bem grennbe nnb 9leforinationdge^ülfen 
Sntl^er^ au9 9^orb^aufen, geb. 1493: 

Sa9 mettfd^en Icafft tonb tot^ anfeilt 

@oI tonS bittid^ nit fd^reden: 

(Sr fljjet an ber l^^öd^flen flett, 

^er to)trb ixn rat^ auffbedEen. 

Senn fie ed anffd ftügefi greiffen an^ 

@o gel^ft bod^ ©Ott ein anber ^an, 

(S9 fielet in fernen ^enben. 



n. 

Untet ^ai^ unb ga^ 



tteBet (et Stiege. 

© (Bott 3* bit 
(eti>a^t metn ttit 
fo faU 3* «it 

1701. m^h. 
l^ariattte in @d^ü))f^etm ; in (SvUn^ad^ getilgt. 



3» (BUttbeit Cteb pnb ttn^m^ 

©tetg wtc ein Stigen auff 

Oon Bettler s^^ten 3ttö^«W 

SDett ^ani^eit Ueben$(attff4 

1717. So». 
9et ©toffiud 476: 3» i^afel: 

%n Stxafft tonb $(t^em bir geBrij!, 

S^erd auff bietoett bu ^txb\i<ff btfl. 



Stuf ^ttiBeni', ^Rammet« nnh ^Raftentl^fite. 

!Die grog (Baft Rammer* Rlem (Safi Hammer. IDie 
Sleifc^ Rammer. Kimme Hammer* Stuben Hammer* 
IDie Uaber fluben. 2)ie fpeis Hammer. Da$ Ij^in^er 

Dublin. 

SBatb. 



©en 3ttöan3 mir ptwaljt, o S^n? 
3um nuggang mir auö) CStiab befd^eer* 

iReerad^. 

Äier f*Iicg i4> auf biefe (ftur : 
(Bott erl^alt ^rte Wie für vn^ für. 



Dort fd^lief ^4^ üe witbtt ^u t 

<Bott zv})(flt vm TlUt in Stitb vnb Hui), 

1803. ©rüttcm 

Die ffu^ntbttt? ge^^t Auf unb 5« : 

3m l)imm€l iü bk tw^e tul)^ 

®tabel. 
^anattten in ^))eB|eS. 

3n |^offnutf0 Üb i* för vnb fflr 
:5i9 ^i(9 icb fomm sut {yimmtl9biii)t, 

1717. ©alb. 

XDtv bm (RtHtt ift Wb 
Unb brauAt b<»$ f&tr unb für 
Sin &(|^It!ife( trdit von (Bol^ 
l^at er a^r l^immel^tör. 

iBariante in Salb. 

9u 9}en(aufett am SH^einfaS: 

)Bev ein nnb an9ge(t |n bev 2:^ür, 
2)cr foff bcbcnfcn ffit nnb für 
2)aS nnfer $eilanb 3efn9 (C(n|l 
S)ie einige 2:(ftr ^nm SeBen iß. 

3tt SBpIf^alben, fip}^tnitti: 

Stemmt ein Sänget, fo'toiS id^ fagtn, 
2)ag er ben Stop^ ni(]^t foff anft^Iagen, 
S)ie etnbe ift aKein für bie, 
S)ie ben ^p))f ^ot^tragen nie. 



CBott 0i!>t mel^r in einem I«0. 
©ann ein gang K«igect^ttmt> uetntÄg. 
3e me|>r er gibt je met^r er I^Ät 
1?tt^ bleibt ÄÜaeit ein tyd)tv (Bott 

' 1655. Sürid^. 

71^ ßot l)ilf mir ertverben 
lil^rifHi* 3U leben vnb felis 5« flerben 
€l)tiillid) gelebt vnb felfg geflorben 
3fJ i« genugfam pf «rben erivorben« 

1769. «ieb. 
Il^anonte in Srütten nnb Q^ntfelben, flargan. 



81 



8ei (^offmann 4S9: 

C^tUd^ Xibta tvb felfg fletSeti 
3fl auf Chben bo« (et^e enonben. 



X)a€ 3^tn an &ttl pnb üd» M prift 

Z)4mtt et aber n^ versag 

&onbet (Sott sPteif cn vtfatf^ l)(ib 

S«t er 3l)m <»tt4^ für froft Pitt» Wt 

Oe0 (Dfene mittel fütrgefleOt- ^^^ ^^^ .^ 

1655. 3ürt(^. 

IDenn Vltib vnb ^«ff brennte uHe ^tittt, 
&0 w&t ba$ ^ol5 tti(^ I^Al^ fo treuer. 

®tdtti(oii. 

fd6 Weidneras 447: „3n $oIeti auff bem SAard au (Sraca»'': 
Senn bcr SfJclb brcntc t»ie %ta>tt, 
@o »er ba« (p() Uat% ntd^t fo t^eloet. 

9^a^ »ie^( 189, Soxionten im SKettiMf ^ ^er 9fal} mit bem 3nM: 
£)b9 aber an^ gtSt ber 9(etber inelr 
@o gefd^etrt bo(!^ ^CSef »ie ®ott mitt. 

Sei |>«ffmann 446: 

@Iü(f ^at ber 9letber t>ie(, 

2>enno(i^ geff^tel^t tt>a9 ber lieb ®ott ^aben tt>tK. 

ed Weidneras 446: „3n Stofbd^ ein $an^))m$'': 
®nb toern ber 9{eib^art nod^ fo ))tel, 
€$0 gefd^ie^t bod^ »)ad (Sott ^aben koilL 

Sei ^offmann 451 : 

Sü^d Saub bnb (Sra9 aU a^ett>ctlt 92eib bnb $af[, 

@o figen bie Aü^e befier la%. 
9gt bie k>erti>anbten ©^r. a\a Mmtaa^ nnb ^ifon. 



X)a$ nti9^lid) S^^t witbt btm geletff 
So vetneutpetrt ber IjtiliQ (Stift 
5um (tmatn leben bereit 
©«€ Sttftt uerse^rtt tie 3ö5töfett* 

Sobmen bei gtf(^ent|at 



3m })ciftn ofen ^rr ttxübfal 

75t0bitt (Bett feine finber «11/ 

itvt 3efa C^trifl mtl; bdm Sfut 

C6fc6 4tt0 bet funken ^eUe glut. 

1803. (Sgg. 
iiSanante in ^üxx^ 1655. 



XDer ftatf mü fvoü nnt^tbtn 
tttc^uift J^iet fein iet>en 
VOtt abtt l)xmstiQ iH 
IDet 0eb 5« einem Zif<b 
Der woljl mit ©peig bebeft 
3ilt)« witb er etouift. 
tPet fieiflltcb l)ungti9 ttl 
X)ec fbeb su 3eru C^tlfl 
3^ feinen ofnen ^rmrn 
XXHtb au6) (tin &ttl ettvarmen* 

Znthtntffal 



mit mibutttitn^y 

JOtt Un^ btin^t C>4$ tet voseliingt 

Z)et &ommer t)a9 ade^ votf^ttfptin^t 

Z)er l^erp^ gibt b<»0 mm ^ä) ttnt!fytt 

Der Winter Ji^ilfft bM man vtt^z\)tt. 

1655. Sürtd^. 

IQ^gL ^innbtlber t)on ^ursbdrffer, ^amBurg 1678, 31: 
^er grü^Ung erneuet 
2&er Sommer erfreuet 
5S>tt ^erbfiUng erme^ret 
S)er SSinter berje^ret. 



SDer Sr&ling firouwt bee menfd^en ^erg 
t>nb tryW t>en Winter ^inberwerte 
Sttc^uidt bit ütb btin^t Uub xtnb graf 
mit Sru4^t^iirfeit blüy^t ant9 ba%. 



*) 9it^t, au< Ux e^totli, jBb. 16. 903: »(S« ift toaB e^inti Uttb 9t(anli«e« um bie 
^innl^tlber unb ^'itttnfpxü^t , bie matt l^ier auf bcn Otfm antrifft, ^ier bie Bei^nititg 
»Ott einem M^cn i^^tbtlb, haß mt4 I^efonbet« anf^ta(b : Gin ^erb, mit bem <6ittterfuf e 
an einem $fa]^I gcbunben, graft uml^er, fokoett e8 tl^m bev @>tri(I guMft; unten ^t ge« 
fd^rie^en: Saf mi« mein l^ef^eiben Sl^eil ^^eife bal^inne^men." 



Z)er Sommer btt iit dit anbtt S^tl 

Sie aucb ^e$ xntnfd)en iger$ etf^iut. 

Der ^rrf^ft bet iil b<t aUer (»nl 

Der ^iH (Butt tPj^it 99K> ^tiffctt mofl 

Damit t>er nTetifcb ergebet 0iä> 

Vnb tragt itt yn fMUhtiQlid). 

!Der tPitttet ifl tin grober (Bf^II 

^rf bt t^itt^cren (Dfen tn He ^eU 

Ca {ie^t ber menfcb n>a9 er gettiilgt 

(Db t>ie &omer arbeit i3itfptü%t 
JBartanten au9 gtfd^ent^al, O. Sintert^av, Büri(( 165^, ^aunta 1774. 
(2)te $ell gleid^Bebeutenb mit Seucr unb S^uertlfitte« Sud^ in gan| g^anfen. 
[na^ dteinmolb, ^ennelberg. 3biptiIon 65]: hinter ber ^eU = ^intev bem Ofen)» 



Sie fl^ine ^räl^liiigeaeit bit iZtbtttQtwM^ erneuet 
Sie mettfd^en vnb bit ttWt, bit (uft vnb (ttbt freuet 
Der 6>ommer bringt l^ervor t>itl Sruc^te att$ ber (Erben 
Dag tnenflben vnb bM Viel) bavcn emd^ret vottbtn* 
3m igerbfl man fic^ erfreut Cr mo^t vm guten tnut(^ 
tOann er vm Srnc^te bringt X>nb wann btt VOtin toitb gut. 
Der S^^a iü aU^uljatt, bit Uiltt nUbt geringr 
5um tX>4rmen Seur t>nb Rleib tin t>nentbe|)rltc6 Sing. 
SSadanttn an» U. Stamm^eint; SBoIfl^alben im ffypmitXi. 



IDer 3abre9anf<inger lelt^rt bM (Dfenl^ols ^rfpalten 
XDedt iunge (eut auf^ i£i$/ .^um iDfenüi^ bit Otiten» 
3m ^ornung manct^er Schimpf bei Cag vnb XXad)t gefct^eben: 
3nbem man ntummerei vnb Safena^^t begeifern 
Z)er Xtliti ba9 3a^r erneut VHan rüttlet 5aun vnb (Batttn 
Subvt Hrieger in bM Selb; bit 2lr5t btn UvanUn warten« 
IDie ber verfcbloffne a!rbf4>og tritift Ofpriaenguaen 
3Dem Pffanser Ijoffnung mac^tr bit Baflen aufsufttUen. 
niaimonat leut vnb Vitb er<rui<f et vnb erfreut 
Xrnt fc^onem S^Iumenf^mudl vnb vieler HuQbarf eit 
Der Sommer tretet tin Sef^^eer bit @<baaf von tPoQen 
:5erupf bit (Bin$, UÜtttd), vnb U% tin ^ranflem l}o0en* 
Da fommt ber füge mofl vnb fitUtt bann bit gaff 
t>nb macf^t btm XOinstt^mann bit (Burgel glatt pnb naff» 

U. @tamm^eim^ 



u 



Wtnn OUntt tl^ftn^ tftget ntH 
Vnb tim lEtit etm00 Saftet UtH 
VOitbt 6ie Cttgr fit ut^ergangm 

Vnb t^4« Uaftev auff e^angeti. 

Salb. 

3n bem $aufe }ur Sinbegg, «tnem alten Soi^fifte ber Sbeln loen ^rünti^Berg. 
SveibanY (S. ®xxvm 46): 

Swelch man ddzec tagende begÄt 

begAt er eine missetAt, 

der tagende virt vergezzen, 

diu missetAt wirt gemezzen. 

8ei Weidnerus 205 : 

SBev taufenb tugenb Begabt 
fßvb t^ut nur eine miffet^at, 
^er tngenb toirb aller t^ergeffen 
$nb bte ^ontngenb ii^nt jugemeffen. 



<SlAta>t litb pnb boffttttig hitt id) von t>ir 
(D lieWfcr Jefli fut? vnt> fftr 
Jl* 3eftt fo begnade midf 

9tieb Bei Salb 1769» @eit 1859 getilgt 
9ei ®rofflu9 4^4: ^ 9afe(: In domo tua floreat fides, intra moe- 
nia taa vigeat dilectio, et spes in tarribas tais qoiescat. 



3df hin ber CBlotiB, Öfen 3efttm C^ttfl 

3Det fiit mein fönt) gecrttQtget 3ff* 

^obmen bei Sif<^citt^<^ 

Der t94l^te (Slaub (allein ttff Cf^tiffum ^c& t^ut gründen/ 
©er vm bwd) ftinm (Cot> CCrlogt »on ffr««f ber fünben. 

1673. fdüla^. 

VOtt re4>t an Cl^riflum qUuH, Auf (Botte^ (ßnab tt)ttt Ijcffm^ 
Der l^4t t>en reiften IPeg 5«»! igimmel f<bott gettroffen. 

1679. U. ^tomm^cim. 

3o I^tn id) blithc $QlaubtM ^ruc^t 
Keb (Bote vnb Olenf* in l?uf<^er 3tt*t 
We liebe bie ift alfo feft 
€^p üd^ feine wege (»etpegen (efl. 

8obmen Bei S^fd^ent^al. STgg 1700. 



» 



D^f IM 1^ 4i^tU$ flyg^nfO^^fft, 
fmntlid) litbli^, itHtjtusent firafft 
&y Vctttigt aUt bmB mit ütt 
&y nbulHtß Mt9 im friM» 

1614« @d^(og Si^e^üotL 

Sie Htnber niuttet liel^t X>n^ n>lt& ^ugltiä^ Q^litf>tt 

XOitb l)itmit hti^ivftit^ VOM (Sott grltet^t/ verä^et. 

«fllad^ 1673. 
IDit ti)<^tita9 

Die id t>y (Bott oftn Pnberlaff 

(Bott üi felb &ie Uicb «tPisIicb/ 

Tln bit o(f l^r^t atte^ tnbtt üi)* 

. 1614. €fd^Io6 Sektion. 
Xl(e9 in t^c« XDelt pergel^t 

Stellte liel^ olletn t^efte^t. 

1660« ^'^Xix. 



75i% mit rrfolst I94jg (BoU 5» &nU 

$obmen Bei Sifd^entl^at 

SofFHimg f>tin$t btm s^fanQutn troÜ/ 
Da$ er l^offt et wett)e erlogt 
^Öffnung Ijcibtn^ trurige Ueut 
Dae iy xoibcvumi) tprrbenb ecfroutpt 

1614. @d^(og )9Q3e«itdn. 

3n Itb0 Pfit) Seelen gfdr 5U (ßott teilt iSoffnttng tid)t, 
VOenn menft^en^ilff ojf l>ort tpiU Üt vm laffin nidft. 

1673« miaA. 

t»er l^offt in (Bott' 

wirb nietet 5« Spott 

1679. IL etamml^ebn. 



Sttr<i*tigf eit ift (Bottee avt, 

Der nie feine Dinge pergeffli4> warb 

©onber l>ftracbt aU Ding wol t>or/ 

Diefe funfl ir frafft nit verlor. 

1614. ed^Iog SBe^tfon, 

SÄrff^tig flug in 0<^4>en byn 

(Bott in brm tl)un vnb Worten Srn* 

Sifd^ent^aL 

Sei biefer argen tDelt mu% einer üd^ gewahren 
3n 40em feinem (C^un färft^tig s^ P^rvat^rem 

1679. U. etamtnl^eim. 



m 

^f einem an9 bet innern @<!^M3 ^ammetikti <kf(i9genit(te M Hdtel 
Clony in ^ari«: 

iSBetDa^r bein (S^x, ^üet bid^ tpt 0d^nb, 
(&f)x tfl füma^v bein f^'^äffi^s ^anb. 
Sßtrfl bn bie f(^an|^ einmal^! t^erfed^en 
00 ifi t» viml bein (S^r gefd^d^en. 



OTeftgfett ift eine gute fttnflf 
^vittQt by petflenbigert grogcn gunff. 
Xtit 5U 9in nod? ivemg man voiU 
&0nbtt ttä)tt mitttl iH bM iiU. 

1614, ed^tQg SBe^ifpn,. Pd^H. 



\>vad)t vnb feojfart Solt meiben fe^^r 
Sie I^tingen we^er huaen iio<& e|^r 
(E$ baben fc^on ^ei^e9 l^offart 9ti^ Pra<bt 
matteten 5U einem armen mann gemac&t. 

i769. mth Bei Salb. 

©ei Weidoerus 106: 

®ro6 ^fiufer auffbatuen tonb toicl SKSuter tl^nn f^eifen 
S)er redete SBeg ijl, ber jitm ©ctteljiab t^ut »eifen. 



Wtan^et ficfe nacl^ teicfetljttm freit 
IPeld^ee in Ifttnad) gerewt: 
IDann wann bM guetlein ifl perae^rt 
UUbann bit Heb aucb Hl^ aufl)itU 

1717. SBalb, 

IPer fromm Vit (Bug mit ncbm Stifft 
itin ööge 5ttng Pil fteut Pergifft 
3Die 3^it ift furg brumb ^«It t>i4> TOol 
ttiem«nt> weißt VOan iBt Sterben fol. 
Kein arg$ tio4^ falfcb 3m {ytt^m Ir«g 
Die wa^r^eit fompt iuUH ann Cag* 



XDie ba9 Hvol) von ^eur 9n^ Kau^ 
00 vergebt tin i[ugen aud)* 

SBalb* 



w 



(D ^Ati id^ fdttttt tin Wi^ft an ttiftt 
mltfl^ Icfftt Mb tin i>tft flgrl t^ 
mjm maul ttthdtn ba% idf babuti) 
nk in f;I Umt mb myn St^H ^^^ 
nit t^erbcmr« 

Zuxhtntf^. 



• I . . «r», 



■ I < » » 



r 



(Behalt in ^IScm CtiMS 9fi^ lybm 

(Bfbttit ba$ btffi id in aUtm €ttu^ vnh ttitkn, 
madlrt bM 9011 ^otted ^uf b (dtt (Ctät^ß! vn9 mag fcfeeibett. 

1673. 8fi(ad^, $faf)Uoii. 

! • - . . . 

VDtnn RtrettQ i^ttt M^ett a>4ten (But 9t0 ®il^ 
tPtir td) bzv ttMfit in btt VOtlU ,] 

IL ^tCLXOXüh^ÜUu 

Setf fltt$ Hnbtün^ffiid> ^ . \ 

t>or ben fänbtn biU$ biäf ; , 

1Pet0ltd» fu^re btint fad^ . ./ 

. .1781. ^lUtLXthtaktv^ iM ^eavma. 

«« ©rofflu« 474: 5« •ttf«l5 

Perfer Perpetienda : l^attt PaliMÜ« PaiMiaM' 
Perdara ; Pololiniiii Pr» Pietät« Patl^ 



(gott liebet alle Titbtt^wm^ 
Vtib ftput tvoi§ tt^ccit S«mn. 

(BntiQt 5ur (Bfc^icRid^eit 
2^rin0t ©fenfletbli^^f eit 

«obmcn Bei jifd^cnf^al, ^M^ 1655. 

Sttgenb ifi sttni (ea^ tn^Ud^ 
3n ^em ttUei; ifti umnisikb. 



« fl 






16«p. »Vtot;,;. j. v^: 



Kttf einet au0 b<ir imtetti ^tottj ft<itmfietibett (Sksiitoet Fe« E6iel 
Glany in «Port«: 

O^n fonber €Vlft( ))nb tapferfeit tvttbt feHietti ffrd8e« Itilfi* 16ettit. 



m 



©ag tt feit» l)aw woW f^U ^^I^a^^ 
!D<^ tPei^ f>i ^üibtiQ fvomm vf^b^^^VL . 
Dem xnann gl^oifam n«<& <E^<»ttei^^ia.,> 



' » > t * 



(Sin snlben ^8(C« 

)Ifi bellten Steunb l^tlitg 94115 -b^ ^1^5 
X>fib tl^fi(e mit Um S^vxb vni &iij0$^. 
TS^v»^ Md^ Sittlidb tun vnb (tut. 
eut$, in ißtJbult 9ftb l)tütwn V^nü^. 
tbtiiili^ 6^ Mtn vnb fromm $tt fei»' 
S^efirebe biä) ohn bett4^elf<bein. 
Steu biä) au<b 4tt br$ CTad^bare t90|^l 
34 4tt* btn $inb man liebet» fofl. ^ '" - ' 
(Bebenfe tvetttt9 feie mib b4 gebricht ' *^^" 
t>oSromtt>eti|^eit ünbt m4tt l^ter tti<bt* 
Äilf leibettben ttiit a4tb t>nb (Cl)4t ■ 
]fu4^ bem ber9 iiicl^t vetbietiet lt)4ti 
3it9 ücibtn gebe b« 4tt* gettt 
3ltt(^ bieg ifJ lPobltb4t POtt^eiti ifeertif. 
Sr4nf IDelt »efttd) Petr4ge tiic^^t/ 
!Do<b fptid^ b4 nur 90it €bviütWf0iM. 
ttie9 b4WPt M^:t««iiit.eiif fttirf Btt^ 
!D49 frommet me^cs 4ie m«t4^; ^^Mb* 
ntttttb ^4nb 9ttb iget5 9ttb S4tt0 |^4lt rein 
tDinft btt eilt bt49e0 tPeib^ett feim 
Vtit bofeit iTlettrAett bicb t^etttoiu^ 
&oitf{ m6cbte e^ bic^ngiM^ sgerettn. 
(Db itttti im Smt0 flebt 4lle0 W0\}1 
^tin 2lugenmerf ffet^ biriben f^U. . 
Pr&f 4a beiti tbuti/ el^ ee gefcbtebt 
n4Cbrett britigt ©»(bmers t>n6 befferew tiic^t 
QXual bid) ia nid^t mit Poritrtbeil 
Pub «iferfttcbtr t9 f*4frt Vnl)tiX. 
2tegietr mit @4fhnut|^ »tib Vttftmb^ 
TlvMt 4tt<^ gerit ntit eigtiee Ijanb. 
ßdfm^a bi<!bf t9ie 4$ b$in &tmb, Ppm^ 
Do(b a|mt tti<^t jebe tltobe tt4(|^* 
Opogenb fü btm :Biltib 4Uf €(bi^^ 
Sit madjt bicb 5U be^ igimmele nerbeit. 



r^ 






: " • 



1^ 



::j 'M.* 



]fiif Segen folget Soitneitf^rrin. 
Xaittft>i>enf}rei<|^e |^<»ffe bu 
nitt ie^em £eb in Srieb vtib Sttl). 
5ttt redeten 3eit fei ftteng vnb milb, 
Vn^ fo ber Sitfflib Cbetibilb* 
5 m44>t beit Seitnett nun ettt ff tib 
€iott figne «a Mcf gefefen ^eitb* 

1810. (Si§§. 



€ity htm Mnfm nid)t ergeben 
XXHlt bu ^m langet» leben* 

1660. W^tfia, Skib. 

nimmer leer lonb M Cag V0U . 
tO)ut tveber lyb n^^ &ee(e r»cl)U 
tCfyut bUng ttit gut/ t>olg mtner (el^r 
3itr nik<^terteit bin loben fe|^r. 

1675. S^i)>fln6en. 

0tin tothct 75dm 
i^at Crinfene )frt. 

ffcmtU t>ertDanbt mit ber sAim ftteiKtbiatett 8Ubei|iiYl: SM^er «att^ 
^eiifere %xt — t9ef|l^ m^t^ogifd^ auf bie Sevteufelung be6 ret^bartigen £^er 
|ncfi<fgdeutet tüirb. 

(Selb 9nb (But 
3fl bann fel^r quU 
tPann e$ lin nianh l)at, 
Z)er ee gebraud^en tl^tt» 

(Memoriter). 



Den IDurff mag id^ nft tvol erlj^ben 
&o tan iä) Miäf btn tOein ntt mvbtn^ 



6(90. 



Der 3Dttrft tl^ttt mi# fo l^efHg hlü^tn, 

S)ai ic^d flicht lenfer mag ertragen. 

i09 i<b met^r ^ngetmnfen bleib ^ 

Perl^Ailf i49 e^ bae Eleib pom leib. 

i960. fSt^lftr (Qbs. 

tttinf i* tDaffer fo rnng t<» flferben 
(Crtnf 14^ KNIn^ fo nm6 i^ derber ben* 



711$ »Oft bem tOaffer 0«r geflottem « ' 

ifi6(^» fE&^Ur 4S%g* 

Vftvianten Ibei iE^offmattn 460« 



•^»9^^»— ^"p^^^"^^^** 



3* 3f 1^»^ Mnfl^ M 5«tt ge?« twi 

7ld)t XDtniQ, wet0 te^^Hett fWi; 

Otuml» l)ab idf eilten gttteti Vttfft^ 

Wtt b4^t^y 8M xotnis (Bnth* 

1660. mfia. 
9el ^offmann: 

9df eff trtttC bnb Bin gebnfbig 

SSad i(^ ntd^t Beaa^len Yann ba9 Me^ i^ f<^M^ • - 

(SbenbafelBfl S^ottante t>on 1630. Unb: 

3(1^ Bin frcmB bnb gebnibtg > ' ' 

«reiB aÄcn ©ürt^en fd^ufeig, 
^ott ))er(etB ntiv (ongtö 8eBei 
3(1^ bevBoff deinem nid^t^ p geBen. 

Hingfitinisfrtt 
3<& ttinf t>nb l)ab eilten (eichten Xtl^ . 
(DB icft fdS^oit fomttt »m (>4B »nb (QntJ^ 
Pnb 5le^ no4^ mag sum ttanb tt§5iel^en 
Wer nii^to ^«t b«rff fein H^ttBet iPlielf^n. 

XM^t9 ^«Bett ifl tul^toig» 
XDei( ii^ petfoffen t^a^ meiit ^attg 
&o fHlt mir i^Qt feilt X)ieB nickte braug. 
€0 mag eevBrantien/ gar eiitfaQen 
aittg i* t>o4> ni4^t0 batan Be5alen. 

»ei Weidnenis 260:' 

SD'^ad^t nad^ fettn. tob ein dild^ttg 2:e{lantent 

3* l^«B mein 2teBBvrg gar t>erf<>ffen 
Pnb fan ieQ uf ben <gtir&ft ni^täs J^feit . 
!Do4^ ^aB t>cn Port^eil i<b ^«rBei 
Dag i<l^ v<m IfCbittn mfy hm ftty* 

1660. J»^ 

• Jlommt l^er % :5aun>em vnb {^idtt 
t>ertrinf et tPiefett Mtfr Itefsrr* 



.< 



st 

C$ ttelN^t fo lanQ t$ mag. 
Cttftig i4 t4^ ttod^ (Be(t$ gern« 

IC|^ i4^ tndff 6of tPttt sar vtrstlMrefi 
IPtrt mir ^4$ ffiüd wm anbtt$ hfd^tttn^ 

leia »«to, crgg. 

^ C&0W^^rot 9iib Sitten tOetn 
194« fan auff dtbtn btffttt ftin. 

Sei ^offhtann 459: 
' Gotted SBort biib geftmben 8etB 

(Etn metd^e9 9ett ))nb ein fd^Sttt« SBeib 
Sngatif^ ®oIb t)nb r(etntf(]^en Sdn 

Ger boS ^at, wag »ol (u^g fein. 

•» • 

SM Weidoeras 845: 

9b<im0 li^ tnb re^en fafft. 

^tiox\t be9 trafen S^td bon {^o^enioOenu 
C« ifl »ae0 iCitel 
Uffert nur 3 Stuf aUem 
^öbfd^e Xnig^btn guter tvein 
Unb eitt t>oaer 75iUtU 
^ob i<t^ bie fo bin i<b firot) 
nnb &pttd^ au<& tpie SaUmo 
le« ift «He« rttel. 

1814. eigg. 

Vtät Jhs^xtXbnn^ M ^otecbialen: 

n^U ^atoib lam W9 fLlitt, fang er fromme ^falter'' — nnb bei iftbtfd^* 
fcentfd^en: „Sie ®(!^(oome ä)2ee(e(!^ ^tte§ mitgemacht l^at, (at er gefagt: ^Ret 
«ebell " (Hakkol habel =r tlM ijl (Sitelteit). 

9ha ®eiB f^ri^tr 
Ciroii tintm Xüann 

U.@tamm(etnu 

VcUt9 VOtib btn Xilan 
orrberben t^nm 

1660« S^Io* 



2)cr »cttlet ^pxx^U 

1800. mfta. 

• 1* 

©jrt* tUfin ^ff tTTenfcf^en ^nn perf eirt 
IDalS mancher ^et fo gf^cft 9itb ^Ul)tt 
IDalS er meint fey feitte» <Blit(N«t (elfter 
OWrt oft btt 8to%tm XXatttn «einer. " 

16M.: St^Io* 

. ■ - • '■ f 

- • ~ - • 

5tt ced^etit (Bel^raud) Qibt (5ott ^em HteitfifKtt ^efl VOtin^ 
Drum foQ er nic^t Hn 9erfof{%tter Si»4ftt$ füii. . 

1636. 9^eer(4. 



3m Krieg t>n^ Streit 
*«lt bapferfeit- 

1679. U.etammtfäitt. 

XDan Md^ &e$ Itriesee mad)t 
IDeifi futtert ^etgt »erlaffen 
Kanft t>tt teilt S^fluc^t nar 
3tt ^tinem l^iUnb fajfen. 

tOan bM Hrie|t9fl|^t9ert blutig iil 
Pnb bitlt te« balb iene » fWgt 
(Dpfttt tu (5ott e»eel »itt lebe» 
!Di<& tvirt (Botte« rd[^ti:g vmgeben« 

1799, 24trfeiUj^ 

?f<b $erbri4^ be^ feiitbee tiD^ffeit 
Vnb nimm i\;)m ^cn ßct^m Hlutl^ 
H4<^e ba0 pergoffne blut 
nimm t9eg tie pertiente ftrirffen 
Saue VOM ba liegt »er^jert ^ .. . r 

aid)t auf w«0 ifl vmgefeljrt 
üaff teil «Wen §rie^en bm^en 
:5ringe t^e perwuffe lanb 
tDieterum in guten Staut* j; 

1799. ^urBentlM* - 



»^^^^•»«■i 



^^ 



^ 



@d^Ud)t Äin Titünis 1315. 
Untttwalbtn t)at im Stteiten 
Semen mutf) vn\> Capffirf ett 
Qd)on ht^mgt V0t alten S^ttn ' ' ' 
R«m 5ttm beflen ii<kn^ bereit 
3Ctt* am »cunlö fJ* fo gwel^ret 
^ag ee fdn lob fe^jr vetmel^ret» 

64^Ia4^ am tnorgoürten 1345« ^r 

tUie am OTouengatten tott 

©apfer c^n Ht Setn^e geltet 

00 bM woW i>on liefern ©I^Pt ' 

tDnfer gan^ee Voterlanbe 

tCHrtt genennet obne 64^anbe. 

OTotbna*t in Suri* 1350. 

(Dft bet ^immel t)at be5ett0et 

Z)a$ et 5«u^<& f<^rmen t^oa 

öonbetbatJ fl* bat erattget 

3n bee mou^tw*t wiin^eruiollf 

£)a ee Ittfhg Ijat gett&Qet ^ti 

!Die S^inb Ht ei angefuHet* 

6*Ia*t 5« Cet^wyl 1351. 

Sud* btUi* lottwen f\ä)ttt 
3n bem panner bae bet? Stnb 
3tt entfäbtren nte betulyret 
iliwtnl)tt^m brintten ßnb/ 
IDae ma*t l^eteog 2libtre*t tr«tt«n 
75y Ztttoyt vnb vor bm tnautren: 

Sempa^er 0*ia*t 1386. 

tttcetn wie e« fonne H^en 
»Peigt Sempa* pnb butlig ^ole 
©a ber Seinb mttgt pnberligen 
(Db er glei* fr flarf tt>nb flol^/ 
(Blei* wol ei t^en S^J^en liebet 
Pnb il^m Mm X>orf*ttb giebet. 



SdAwftt »» WiftHriSSS. 
(EHatus «iTOpermtbi! etpffc^rt . 

Selöenber^m wer grtwrrt, , / 
Set mannljafte nßfete<©tcett 
•ymiutfoxt fdn lob tKcjdjrt 
00 lattg 0)8 ft« {Stäctiifa? fte|jet. 

S» lipptiiseaec Krieg mit bem 3(tt 1405. 
appensfcft t«gt ß* ni*t poänn 
©t «e glei* >ae trstt Ort. , 
©et Mppt wo« (0 pw&t* 3o4»n : 
VHt tB ltU% paa t>iat fow ; . 
Von t>cc KpvKfQtBnr Stnfidjen ..: 
ntugt et blutttg bintveg wst^u.' 

S*l«*t 3U naricj;' 1*7*. 

»nftl tff »or langen Seiten 

Oim weit berÄmte ©tabt 

©efftet au* im Hrieg vnh &tctitttn 

^ettenmatl) ecmiefen Ijat 

IDie bie Mauwen martis Hnabm '■■■■- 

Bei riaiicj' ecfaftte« lnit>«i. - 

6*[a*t bti mutten 1*78. 
Styfn 
©et 
<D)«t 
Warn 

OD« ; 

^foAt poe 3nkg U78, 
Vty fol man lot« ßigeK 
C«9 f» S« iwni ©*wieetpunt>t 
(Blei* bo» etÖ :ftat beygeteagt« 
6o bann «Ht mit ooBem tQimb , ' 
»en*»e »n> 3iiMg EiHiM melbm 
tl>te geffnttCD fim^tli>$it. 



# 



r-.i. 



*: I >'t. 



ertreit am e4w#^n«od^ 

Von btn &ä)voi^tn bm^ bm M^tin 
Do* ntMt femeit mutb wol f eniiet, 

»« ^«f Seilte btn l)al% mugt f^eiigeit. 

X)orff«*et S*l«*t 1499. 
©olotfttttff por Mm pranget 
aber obite falf* pnb flolg 
»11 t>em altrit I>uiibe l^Anget/ 
©om«* t>nt> ba$ S^rubec^ole 
a^ttnrif tl^neit attitbf*aft gelten 
ÖWe r« t^alff nacft «I[)reii ütcbtn. 



i • ^■. 



H. 






ins. emad^. 



mnb elter in (Bere^tigfeit 
Pitfr jNlit in jlfter Srtbe|i05rtt. 

.f» ««* ^« 35e»tfe J« btm a:itelbilb toon: (Jonrab 3«ci?cr, Uxtt öe- 
WreAttUg bet mft miHbttü^mittt mm Sfltfd^. 1764 



© Hleitf* ^Ah adbt 
eo oft t$ mi<$dbt 
701 5ett NtTÄd^; 



.' 4t 



©l^ne 3äutfieit fliegt bie äeit 
3mmer na* t>cr «tt>tgf fit . 

iöarb* 

Wn eittcr @eimcnu^>r in Sl^un: 

S>ie ietjige ©taufe bnb ba9 ^tftti^ ©lud 
«<Ht^dJt IJin in enum Ku^eo^ßd. 

«ei ®»ffltt« 413: ^911 «ofef: >Sab Horfegfe suanni templi«: 
Ipse rnotuor fecam^ reputa q^am cobcüa nostra 
T«»pora praetereaat vitae. 



^ 



8ei m^i. im 

eo ge^tbie SÄ -^i 

gut ©uigfelt. 



^t-^f—^m 



92ad^ einem ^ird^enUebe ber Gräfin SubSmttta (Sttfal^et^a ^en Sd^UMrqbttrg« 
«itbülflabt 1640— 1672. > 

dn einem 3iinmetmann«f^tu(^ Bei ?[n(ag bed i)>^eübane9 am imtcrB doOe« 
ginm an 9afe(, gelten am 21« 9[^rU 1860: • 

3)ic 3c^t fic^t ^^^f ^^ 2;ob fommt ^et, . ^ 

2Bie immerju ^inab in'« iWcer , .^ 

2)ort nnten fliegt ber grüne Sil^etn: // 

geJl:.<Aer |le^ bieß $au6 bon @tein^ 
Unb banfbar nur )n t^m l^inanf 
9(t(f immer neuer ^tHm (auf. 

Qiin @inngebi^t toon Sogau: 

SCn toirb ge^fen alle Sufl, auf loirb l^Sren aQe9 ^agen, 
SBann bie U^ren in ber ^ett alle loerben gleiche f^Iagen^ . 



• • • • , • t 



^nf ber 4^att6orge!. 
3Dte mufitf aütin 

IPen fünft XXid^t^ Wfliä) wiU ftin. 



176|» SBttIb* 



lP(i9 f arm ^^ auff 0ttbtn 
(Belüget mer tsm^iti 
^l6 fttgee <Bef4n0. 
lOa^ CtrtM von l)tvi^tn 
Se^cnbet tte f<&mett5en 

1762. ©atb. 






%n\ einem I3annpab- 

0t»6/ßrtt^ 4iif mbi geft 0>4tjiriebft, 
3i 0efA»Mn^ 1^0^ B^ &4l^ tote&c^r 



24«1rent^aL 



Sin tthmerttngfUtfttt «tf hm Sh^ ftSlt. 

emOM eitb, bie 9lot(f einer Familie auf fxniiUtxmJidbt, mit ber 
S)ei»tfc: ^en ma^ ber not^ ein <Snb. 3"^ ®egenbt(b, bie. QCTeltitng ber 
Somilie is blfi^enbem <2^ntefe(b: (Srtenne, bag ein ®ott i{l. '^ 

34^ nimm Me 5^^er/ uttb seiAtte 9hH 
ffitt Denfitta^I 9on ^er ti^üttn Seit 

XDa$ stt ttttfret 5^t 0rf<6e|^rn. '^ ' 

3<» ffell mtr bit Unth n 0« fär, - [- 

3Dte Ufllt^^ gelten fit Reifte tthiit, ; 

Z)e9 t(»etfb0 tttt^ üudf XHotstw fHäj, ' '^ 
5tt 1^00«! 6ii|>i»et» o^er 8rä&* 
3()re HUibtt v^ttn stsgeHAt/ 
P0fi wffd^ id> mafi fdfttibtn nidit, 
J^t Mb n 0ftt t>t9 Cotff Wb 
nift e^HKet^cfi ifi er ongefUlt 
iet[l4^ 9er<bt9ttarn an Seiften mb (BHi^t, 
Z)4i matt fle 9<ift f ettttet m'd^/ 
t>ie(e toiirben audf gef^ifen 
mit 8t&tt(fti <Bt<>0 au0 ^eit tViel^tt 
3ht tnasett n>mt> bav<m tninittt, 
Vonftinti^ Otbtmn^ a^tfä^tt. - 

tPer f> btn Olagett oetbetbet bot/ 
3Der ift beit viel unb voivb tiic&t fattr t 
^d^ Sa^ntätn iffu matt be^gCeicf^ett« 
&o viel matt ttur l)at fe^ett rd)let<bett/ 
3lu<6 folct^e tic feilte ^<ltt»ietit ^tteit 
XOutbtn 5U eitiei; f^ei9 geföttett 
Uitt f anittteti auäi 0^1» tveitem leöt^« 
Utt^ I^euf4>tett ^ärr (BtbifpftlHiit, 
Der ^utt0er ttat^m tfl^aitd^em feitie Kcoftf : 
iDer Cob ^at maitcbeit l)ttiseraft* 
Detttt ift Uftfer (Btmtinb voit Hitn 
neutt ttttb XXtxtn^iq itidbth H^abin, 
Die 0ri(}e 3«^^^ tt^t tIT4fttter fittb/ 
tPettig tOetbetT/ t)aft feilte Kint>. ' ; 
C^bem tpac iä) ein 5ttnmetmaitit, 
IDeC' matf <^et (Battuttg f4mafttltt fonit^ 
Uttb Ht iäi Seit tcit gottseit- 3ttmer 
Siit Ktbeit tvär mit feifteit Sttmttteti 



•I . 



3e«l # M«,l^it{>ii>crt mir «et^NMiarn 



/ 



Dfitn mtiii tl^itt niemanb me^r v^tlangeti*, 
Stum i<^ bey mtimm Wtbiha)tiist 
•' (ttt^ feinen webe Me t<^ fcbwiae* 

Cfhn i^ por anbetn IDebern au« 
' 3inmer l^«be i^rn im t^au«. 
trnt ^m (Beft 4^ sU: t<m hdcIScr i^ltflfirr 
tln^ tl)iti ^Alür vm%tntki ^hfanfft 
Sin Pftotb b4g 5tmU4> W4C ucrmifi^ . 
Der Prei9 i8.04^iPin0 i9« 
3* e« war fo groge CTotIb/ 
3Da0 man Ptf^tnmt vafi fein brob 
3(6 fAitff 4tt(6 bro^ t^iig 5iem(i^ l^itr/ 
Sin Pfunt>/ unb 5<^( 5 bo^n bafüov . 
Z)4 ba<t^te i<6 bci^ fol4^eit Sad^eni - 
tOa$ wif (^er arme €^piitner m^kdmt^f • ? 
üt tnn% ein fon^e tPoc&e (pintm 
tPenn er n>il ein Pfitn^ lOlt^l ,p$tHmmr 
Den «e« oom 04^neBer |)4t ein Jtreu^er/ 
fl^rbarm bid) il^tv ^er armen f^^me^» 
3(6 ^offe ^ag att<f^ mand^er (C^mft . 
mit bem te9 :6i{^ntt§ ^Hn ift, 
(Ben Fimmel l^i^ auf He 6dnt> ^ 
Unb bitt ^err mof^ ^er n0t(^fi^.lEff^n ' 

(Sin ®to(fenf^nt(^ auiS fBfilfttngen lautete: ' ^ ^ 

1817 t<9 Belamtne einen @))a(t 
2)a ber fernen 46 ©ulben galt. 

CKn ^an9f)>rn4 in 9HcDe«DeAiti8cit : . 

S^ied ]^an9 tDw gebaut bet <Sle{l(iftr 
SDa ber SMtt Sttmt» istevftg d^nlbear jgaft» •; .; 
S)er @anm fSein ^mtbett (änfben ^a^r« 
^xt9(.^aif,\m iBi7tux 9ti^x. 

(Sin Ofettf)>md^ in ßigg unb ^tabel: 

Wan ba(!t in mtnem eingemetbt 

%9x 9tetd^ unb 9rm o^n Ui}terfti^etb . 

9tt9 tDtffem nte^I ein gutes biet 

3tit ptfung in ber iuttger«not» 

3m fftQXffyan9 su förntttt^ttv (m^ Stell a« a. O, 3. 07): 
2)er Ofen nwtb gcnift«!^ füvitoa^r ^ 
^a man )aft.lAS 9ii|r. 



*« ein SüHtt'Äcrwen wr^fl. i«ft ' l- ' '. 

im fftr r e><imtt fEhitt iDfltt^ »eHill 

9^# )^b )»ter}tg 9fimb tnb ti»^ biefimi^i ' - ^ 

®tt« t^ ertwmcn bidj o ^.' • 

!^n l^ol^r tPftr g« ^o<!^ im 9i{i, 

S9le(((^ t4 aud^ nt^ ofit $rfa4 tnelb. 

SDann )ttHin|id d^ulben bat SHaftp; f|aß^ . -« ^ 

O ®ott, au9 (S^naben tuid (t^Mt* . . . • ,; : :t 



•» ■' 



3it bet ^«lilaffammet« 

an Sanb unb ®ett 

Der ntettfc^ in srogen Siorgm GtidS^t 
Poraug i9att er gen fc^laffi^n gal^t 
S^i? (Bot t* Wt nxwb t>tt f&t xtii^ '• 
So mag i4> Waffi^ti ßcbnrlt^^» 



■t . i 



• » j' 



4. iil ' S .'• 
''■ 1 • - 



3* 0eSNt f let öen f<|^l4ffen itt 
i;)er üb (Bot t9on mitt l^ätet <in« 

<40 bitten ütngßl l»e]7 mit bleiNit ; r- 
t>nb immer wn mtin HU ^t^n^ " 
Üa9 in b4t| Pitglud?. pon mir tvfßm ., 
Huf mi^ onb 4fle Sx<>tnmn fe^ft , 
00 f(6(4ff i4^ ü^nftAn^ (Botte? I^ti 
Der 4tt(6 im Gekläff mir QuXfi» il^ut ., . 

0tt4^et 5ttm erf{en ba« Het4^ (Bottee^ fo ipcr^cn 
eud» btege/Qinge aQe^in$iist^4ii tpeeben; &tit 
beffen (Se^tttnet t9a$ broJ»en i& m4)t b^ffer^ :pa9 

;'.'??ff Arbeit ift/ bulbet eirtaitbcr pitb pergebe 
ie eiw bttn anbttn gleichwie €\)tiiimf Pnb yy/^ , ' 
bit%t$ aUed aber iß bitlitbt, bie ^o. M t^^ 
banb ber PoPf^^mmen^ttf 0oU ber^err ifier^ 
meiere eucb vnb laffe eucb an ber Utebe (Begeti 

' tittoubtr m^ <8e§<ti ieber mann iber^lfRg ' '>^ ' > 
werben/ bit (Rnabt vnftt9 ^errn 3erftC|M(Ü- t 
firfimtitriiit4)t4(miAm<n.. ; 5 

. Änonou. 
(„®Ufe* 4)tn0c". bialcltifd^ für: bte; änbern). 






ttbtt t^AUti ^tt in ^c^nem igaitfe üel^ft o^i^r 

«d ©rofPttö 478: 3^ l^d: 

Guncta diei repirtes acta. 
Acta diei cuücta revolv«. 

2)en<i tote ]|a{l g(ebt int nteb^rgett^ . 
2;tad^t tote 'toitt leben im aufffan. ' 



V . *•• 



tPenii i* jß:^ tPte fcbon 
tPeig t>ttt> Ho^rt We Moffeft^ffeftn . 
©0 0e{>jeiit t* tOetß t>nt» Äol^t 
3(7 mcitt 75tmtiQam vn^ (Sott. 

1755, «dtrnio. 



• r^ 



3n einem Ihrmt} Iwn dlofen. ^gl. ®en. 49. 12 ttnb ^o^t Sieb @aL 5« 10. 
»et gr. «ein^atb, Cren^* \>nh Swjlf^ieöef 1602: 

®Icid^ toie O '©eet beitt «rSutigam 
3|l toeig tonb tot^ gti f(3(>atoen an 
ffieig, toeit <gr ijjfrte (SÜnbeii, ' 

»ot^ »eil erb« getitten M, 
@o mng bte ^aut ttu^ ih bfer JC^ot ' 
,. ., @etn toeiß'tonbTotl^ g« Pnben. '"' ''** ' 



» I « t 



" >M 



:/■ .;,?r f' .,;. -VT 



>i 



^ ^ ©Äi er4>tafgeina(|) bimt miibtm im, 
"-' iD {yttt, btt &ünbtH SdbUf vcttttib. 

' Mebirtoeningen, 

3n SJeeta^t ' y t 

©Ät't^ecfe mxüi gu redetet Seit' ' ' • ' 

»& mir ben rtlaf ber @ünb tocgtrciB/ ■ ' ^ 






«et WeidÄeraa-174: »UkeU^M^m^Xß 4<<te,bi*o.eer6 über fein 
®Wbett 0efdSwi*eÄ"^ . , : 

Ut somnus mortis sic-lecitid imagb ^«pUIthri. 

S)er @d^Iaff ben Zot Ulht bor, bad )i9ett bie 2:ob^«|aben,., 
2)rnmB aKaeit toacfer |e^, ha^ bn nid^t Idtnji in fd^otben. ' ^ 



Vt» 



9ei Orofflni 478: 9n 9afe(: »lo conclavibiu et cobieulis«: 

fBa6f anff ium Seben ko&rtber <S(^n^ 

Cmn Christo sarge et ambola. 

> 

Ck^taff t9a<!^ «tit Gott 
ttttfl ni^ }ti f^ott 

fl&a(ff ba| bit ruH^/ 
9tn^to bag bn koa^ell. 
PervigilaDdum dormitoro, 
Vigilaturo dormieodam* 



• « • t ... 

(M) in M^ Viimmttltin, bM fti bit al9 tin Fimmel/ 
ibcitin bu l&ftn foUÜ Vu<i) Htm 9lt^ betr«4D^ ::/. 
Tbtwtintn btint &ünb 1S>n^. Utntn bii WtU t>et«(^trn* 

la^Sf ^Mtten. 
eebfl^ton ^vcaA, Über faeetl : 

fi^Ut bn Gott betten f|)«t i9iib; frse 
Gang in bin ftammer^ ffüg bie sne 
9tfo lob mit ^etmltd^em gbet 
l^cn, ber oQ S)ing gfci^affen l^ett 



» 



. /■ 






•■y 



Af •{ 



s> « • . .- 






« 



• « 



:.,; • ,'-i ' ''• < w, » 



.f.t 



m. 



^i' ,' ... .:.»? 



U?eir U?fitt pnb lOeibrr met^ett ma^ 
'^" t)etr wüf4>e Wefht Hermeir <*♦ *^' ^ ' 

jt.., i'; €Mf«tiB id^ mit bet treiben, 

Unb tDer fein Stxtni ^^ Seibev.Mi ' 
2)er tofifd^ mir bkfe teibetr«]^«. . 



{yitt m H$ {yam $nv Stttineftr ; 

XOtt ftin (Stlb t)Cit, ge^t ^um 75vunncn. 

(Memoriter). 
9n 9xüh, ffyptxqtU, 1789: 

SDiefed fSixxi% fiava flet^ tool^I an ber fennen^ 

Ser fein ge(t ni^t ^at, bev get^ ^nm Bronnen, 

Wt ber färb an ber toanb 

^ann id^ ni<^t fahren in ba9 Stnlonb. 

9ei ®et(er ))on ^aiferSBerg, ^rot>eTbta(: 
Aot bibat aut abeat. 
SBer nid^t trinlen fan 
@el ins ®ab 0an* 

<Stn Dtelfad^ gel^drter 4>au9f)>vu(i^: 

S)ie @onne fd^eint für Sine. 



TlUl^m bei ber Uteifen tfl« ber 8t<itt(|^ 
tPer igt ottb trinft ber 5a|)U ee auc^ 
ttin fo(<^er (Baff Hl (ieb rmb XDttt^ 
Z)er flctitg 5<t^It vom er oerse^rt^ 



SS 



XDiUil bu borgen 

So f^mm mit morgen. 

(MemoriUr). 

«cl Weidncrus 447: „3u ?f5ffclf^«htt In eincw ^ctf Bö? ©ormb«^: 

muUm t^t aebeti m% 

Bmh iBtft gibt man tn^ bat be|l, 

Soft i^r ober borgeOi 

@o tompt über morgetu 

SDann l^eut t^ ber Xa^, 

2)a6 ber Strt^ ntd^t borgen mag. 
Variante in SSitlUbad^, @oIot^urn. 



tDiOfomm mem lieber (ßafl 
tPenn fcu ptel (Rtlb im Qtdtl t)aii 
IDennl^ter ^nm Stertte« iü ee fb ^er Örtt<6 

Wer igt t>ft^ trifift ber $a^It baar t>$» 

Salb. 



&ti V0ilU0m bu frem^er (B«fl 
Wann bu (Silb 3m @e<f ei ^aft 
64ff bu (B«Ib fo ee« tie^ Hiber 
i&4f{ bu 7itin9 fo ge^e I9ibber. 

mzin (Bau mtin Stünb, iib liebe biO) 

tPaiit {teigig 5tt tttfr fumft. 

Den ndbiten @pru4^ ruef 3* 3«^?«^ 

Sorgen mug id) ale^eit fonfl 

(ßet bie tvirt^fcbaft <tU0« 



Varianten in @gg, ^teb 1769. 

^m ®flalbenbad^ in Reiben, W^ptn^tSi: 
Tltxn ^reunb x^ bitte bi^ 
f^erfc^one mir mit borgen 
(£« ip.nid^t gut für bid^ 
Unb mir mad^t e9 nnt forgen. 
Wtix foKt ba9 (eilten fi^toer, 
Unb bir i^d lekt Gefallen; 
Senn i^ mein <3elb begel^r, 
@o quä(t bid^ bad bejalEiIen. 
S>rttm tDiS id^ lünfttg^tn 
- 2)ad borgen unthtaffen; 
ffiift bu in betnem ftn 
mi^ ttmn biegfattd Raffen,. 



1773» Otcffingen. 



@o ben! ic^, Befer i{l 

j^ed greunbcd erfler ß^ni 

fils mit ber 9^^^^M4<(f^ <^u(^ 

Siigtei^ M ®e(b )>erIoni* 
9et Weidnerus 176: I>r. Martinas L«ihera3 fdgtc: Mtx Uf^ttt ber 
belomt ni^t totebcY; tnb befotut etd f^ORf b«d^ nid^ fo gut; befomt ei8 
aber gut, fo loerliert er bo^ einen greunb. 



in4S einer feift/ btt immetbar 
IVol allen leuten vtä)t t\)un tann 
&0 witb et l)itt bttoittl) umfunfl 
tS>enn tt mi^ legtet biefe. fünf}. 

i(C0 freuet üc^ etn tPattber^moitn 
tDenn er trifft tin ^t XOitUf)am att/ 
VO0 tPtrt t>nb tPtrttn frettni>lid) ftin 
2te|)rt man am aUermeiffen ein» 



34> fam eind in tin fthmU^ Unb 

£)a üulfnb 0ef<t^rieben c^n ^er VPott^: 

Si9 fritmm 9nt> perfcbtviegen 

Pnb VOM nid)t bm Ol, bM laff lit^m. 

1716. l^rütten« 
t^aricmte in 9iieb 1769. 



ntan fe^t üib 5^ mittag 5um effen 
Vnt> i$t vnb trittst fl4) immer fM. 
!Da9 befle wnrb bathty Dergeffen 
(Bott t>er t>ie &pi9 gegeben |)at 

1769. m^. 

iyütt biib Und) niä^t in mmtnt ^att$ 
(Dber geb mir halb attr t^ur l^inoue 
@onft mochte gott im ^immelrei«^ 
Strafen miä^ vnb biä^ augli^. 

1769. Stieb« 
Variante in Zttmotft, Slargan, nnb föctf falben, WfpmtSi. (Sbenbafelbjl: 
$ütet end^ ))or 6üttb, 
@o fei^t i^r ®0tte9 ^ftnb. 



JltQtnttn foUcnt) viibtcn 
^9 tteff Strttwb o^et Seiitb 

1673. mu^. 

dn ber Sttn))UYger (S^ronit bed 3« ©endbem 1617« @. 27: „Ex aequo 
da omaibos:'' 

^xt grBgefl .2:iigenb bte ie gekoarb 

3ft ©ered^ttgfett fottber faxt, 
(^adi %xx^oUU9 5. Ethic. Praeclarissima omni um virtatam est /osütia.) 

3n ber )@orrebe pxm @a^fenf^ege(: 

&ot^ 9ied^t lein iD^ann lanit erfragen, 
5S>a9 allen leisten gletd^ funbt besagen. 
SBer fld^ Sted^ten« bnter^el^et, 
%xa^t nid^t ti'em ju tteb ober leib ed ge^et, 
Sern jn @(^aben ober jn fromme, 
dmmer ben Siedeten er nad^fomme» 

. 9n ®(i^n»^) (nad^ ®. Wttt^tx t). Jhionan 314): 
mit mäftm bad bn @ott gefettfl^ 
@o 3tid^t benn ißäd^flen, »ie bier felb^ 

JBei ©roffins 449: 3n $a{el: 

Quod tibi non vis fieri, 
Alteri non facias, 

Huf einer an9 ber innem ^äjftot\i {iommeuben <9Ia6materet be9 H6tel 
Clany in $arid: 

Stid^ter rid^t re^t 

2)ann ®ott ijl ^td^ter t>nb bn nur ^ned^t. 
(Sbenbadfetbe aU ^audtnfd^rift in ^ornuffen, Morgan. 

%x9 bem Sobtentana auf bem $rebiger ^ird^l^of in ^afeh 
IBon ©Ott oE ^ed^t gegeben finb, 
^k man bie in ben ^üd^ern finbt 
j^ein 3ur^ foO biefelbig Biegen, 
jS)ie Sug l^affen, bie SBal^r^ lieben. 

8ei ©roffiuS 489 : 3n )6afe(: i>Supra Tribunal Guriae Patav:« 
Excute manus ab omni munere, 
Partes patienter audi, 
Benigne responde, 
Juste jndica« 



$6 



• * 



^ei ZxoU (a. a* O. 3. 65) : „ Ue6et ber 9latMaattpre )n iSHittctt^ut 
(Sin iDi^annd 9leb e)^n ^^cXbt dttb, 
Tlan fo( bte $art toer^5ieii beb. 

»ci Seröner, granffurtcr (J^ronif 1. 264: „3n bcr großen ^aü^ftobt: '^ 
(Stn9 Spanns 9lebe tfl feine 9tebe 
ai^an fön fle BiHtg l^Sren beebe. 

Sßd (Stoffbid 494: ^n ^eibelberg: 
S)te Obrtgfeit an feinet fiatt 
SCnff @rben ®ott t>etorbnet l^at, 
S)a| fte eint ^ben dU^t )>erfd^ff, 
2)ie frommen fd^ü^, bie b($fe% flraff, 
$nb baß man j^r ge^ord^ mit fiti% 
Sann nur nid^t fünb ifl ftr ge^eig, 
griebertc^ ber S^ierbt be« Sf^ammen« j^t 
3n (EJurfürfiadJer ©odjl^eit fifet 
IDen gtim^f bnb ernfi bermaßen ü% 
2)a6 i^n ba9 ^old^ fSrd^tet bnb lieBt. 
@oI^ 9legtment ijl (o(en6n>ä^rt, 
Bol ben lent^en bend (9ott befd^ert* 

9ei ©roffln« 466: 9n dafel 1611: 

IRid^ten bnb tt>e)^fe 9tat]^fd^(5g geben 
(Srforbert bftnnt ))nb nüd^ter (eben. 
9lein ©nnffen forgt fürd Satterlanb 
I3nb reid^t ber Snfd^ntb tretoe l^onb. 
9ted^t ^f^ren lonb enoegen mo( 
Son mir man fleißig leimen fott. 
mt Srt^eil fetten gar nici^t e^I 
(S8 fe^en bann gl^ört be^be X^tiL 
©letd^es 9led^t t^eU mit mennigli(i^ 
)^nb niti^t nad^ ©unfl bad ^rt^eil f))rid^: 
2)enn tt>o bu l^oftfl bnred^t ®ert($t, 
SBirbt bir« gctoiff ®ott fd^cnlen nidjtt. 

$et Sagner Mercar. Helvet. 51: „Sti ber €lrerid^t9fhtBe bef ferner 
^at\fiavL\t9 1416:'' 

Juste jadicate filii hominum: 
Audiatur altera pars. 

$rot9erbia(: Unus testis nuUns testis, na£^ ^ufiintane Corp. jur. 
civil. 1. 12. D. 22. 5 nnb 1. 9. § I. c. i. 20. 



«f 



t>or4tt$ ipol 5tt stwattn, 
3n aUtm il^ttm tJjvm 

1673. »mod^. 

9a ®t0ffitt9 446: 3it «afe(: 

Ne quid non e KeipuMkae 
Dignitate constituatur. 

vin Palatio Veronae ad imaglmem Jastitiaea 490: 
Yos omnes moneo, cavete nostram 
Namea laedere, «am seyera vindex. 

„ 3tt <>cmBur9 " 493 : 

Jostitia sine pradeotia maltam 
ad fldem faciendara valet, sed 
prudentia sine jastitia nihil. 



tPo f>y btt Stetdfe tvol^nt 
3Dte ttvLQtnb btv VOti&^tit 
!Dafeli»fl bltibt aud) bct Hu^m 
©«; (eckten 3DApffcrf eit 

1673. m\a^. 
«ei ®rofjln« 449: 3n «afel: 

Experiri prias consiiio quam armis praestat 
Iratus recole, qiiod nobilis ira leonis 
Ib' sibi substratos se negat esse feram. 



«ei droffiud 449: ^n «afel: 

Initium sapientiae 

Timor Domini. 
3n @crmaben, O. @ngabin: Initium sapientiae Reyerentia Jeboyae. 

«ei dsofflu« 493: dn «afef: 

Yae tibi si praees, et non prodes. Bernh. 
Concordet sermo cum yita. 
Bonts nocet qui maus parcet. 

«ei ®. äßet^et (a. d. O. 2. 9), ^e^ife ber ^^utpxMka 3fttid|« feH 1587: 
Seer 0{6t (Set. 



8ft ^ardbSrffer, ©inttbilber, 4>amBtir9 1678, 0. 82: 
2)utd^ Stnnfi tonb %ltii 

S)€rd lan mtb loetg 
Qat ZtanA ^nb ft>etB. 



3n ^ent 1741 (ton 9C. b. $aller): Christo ia Pauperibus. 



3n 8erlm: Laeso et inyicto miliU^. 



3n*glorcuj: Oportet misereri. 



gediegen t)nt> fletben l^at iZin ünn 
Vnb riifleb ß* aU btib t>a^in : 
!Dei? &d)üt; r>nb yiltnfä) btt Htvhtn xoiü 
(Srog a*t fy ^an^ bcib vff bM siU 

UHU id) ahUffm tnetnett 0cl)ttQ. 

@täfa. 

* Unter einem in @tetn ge^aitevni int Slnf^Iag Itegenben ^^ü^en. 

Sei Saben, ^argan: 

S)ed 2:etten ^fpl, be9 Seiren 2:mib 
3n aSer 3^t be9 Sanbed ^d^n^. 

*ei*0wfttn8 487: Itm Seug^au« in S3enebig: 

Felix ciyitas quae tempore pacis dq bello cogHat. 

3nr (grimternng an bic S^xxäf^&xafibmQtx Srcito^jffajrt tjom 3a6r 1576, 
in ©ttaßburg auf bem alten SBeinmaift (^d^ilberung \>, 1787, ^öa^reutl^, pag. 85, 
au^ bd et^ber, <S(fäg. @agen 585): 

fb^ ^ont pot in @i>te6 ^anb ^v^ ift im @))itb(^t gnannt, 

^0 bie Banb mit £luater|leinen gemad^t xoax .Qtit man 1576 3ar. 



3n bec 3^ ^^^ ^ ^eUnt, ®o bie ^M^er ^on 3^^^ gnennt 

gfnoren in etm Za^ ^eraB mit ^aU 8ra<^teii mit i^ncn ein ^irffo in 

teertet ($^U, 
£er toof nod^ toann i»nb {iefi bo jn ®trp9Bnrg koov bat @<Bie6« 
(Sn, ba9 fag id^ ont»ermefen ttf bev ^ntttftxü^ »at bor gegcfen^ 
2)ie (Sfd^Tift ifl bovan gemad^t^ Ser bo firge^t bag ec Betrod^t 
fBon ba9 €^iefen marb toolent 2)omit Bring id^ ben 9itmen )nm iSnb* 



&0 Jtman^ tommt in Cteu 9«^ $titb 

6o n>tll id^ mal)Un naä) feitn ^^egter^» 

Otelfingen* 

tnä^Ie &tt hiH tin grattfatn (ZH^iet/ 
!Dtt l^4fl öefreffett tttifet Wer, 
Den fünften \)afl im liad)m, 
Dem fe4^9ten mirfl e0 aud) f<> ma^tn. 

O^IottBrnd Bei loteten. 
Unter bem ffinften Sefi^er oBgeBrannt. — (Sine formeS Dertoanbte «bef)>e« 
tote {^dtnf(!^Tift '' i»er}et(i^nen and bev Untgegenb ))on ^^tmont (&U\ft9 3a^ret« 
^efte 1801. 

9(uf bem S^TOttBaum* 

XDtU (Bott ^4jg bn trucfeft tDefn» 

lg06. S)ieUbOTf. 

Dtetl^unbett 5O0en mt<^ von f^dm^em <Drt l^iel^et 
t?nb fe^as et^el^ten miO^, ob t4) toA gleie^ hin sitmlid^ fd^rmK, 
ntein }fmt tfl nun^ bie Crmbcn att05tt^i^<^f^ 

Der (teb (Bott ii^on reiche l^erbfie fd^teten. 

S)tcl0bw:f. 

tPenninei^ vnb l^aff brennten wie bw S^ur 

Bo r»&tct> bit Hot^ien nid)t fo Ü)tm. 

MmtanQ. 
Sn miion 1744: 

ffienn S^icib tonb ©äff t^ät Brennen ttjie geutper, 

S&r Sotten t>nb dffen nid^t ^atBer fo tl^eur. 
)Bgt ben «»enoahbten Ofenf))rud^ ant <StaQtfon, @. 31. 
ißatiante in OetUlon, 9argan« 



eo 



XOtnn «n febee b^fe Tttaul 

lEttt S^loff mittSt anglegt totthtn, 

IDit htHt Xittift auf (ttbcn. 

aKour* 



93nititieti* 



9et ®roffiu9 486: „3n ber T^etoen $i>r{labt ^afeld:" 
VoM «rVnn bringt Vnö Da« Waffer faLt, 
2)anntt (^tt teut^ ))ttb l^e^ erhalt 
^ad braud^ mt^v, bann bie jlarfen Xxand, 
<^ag nmb bie gaab @ott lob tnb j^antf. 
iS^rifiu« ^at ton« ein Saffer geben, 
SBer batoon trincft, iDtrbt etoig UUn. 
eetn gSttUfi^« S3oi:t ba« faff tonb (e^r, 
@o toirbt bid^ bärfien nimmennel^r. 

(S>te 3al^va<^(( be« erflen S^erfe« = 1576.) 



(Sil) btintn tPeg 

7lufttd9tttn &Uq, 

84l)r fort vnb leib, 

titoQ feilten Hei^* 

»et l^<J>ff auf iBott 

3ti aöet not^, 

23eftt(b (Bott0 Saug M0 vor bit i^ 

D« «Pttff ^it ^nbtn 3tfum thtiü, 

Det; ^eift {^tlftt (Botl ifi, 

1755« 9anma. 
((Boü, l^ebraifd^: $eilanb.) 

^eei Groffin« 408: 3n 8afel 1596: 

Sei (S^rifhmi liebt, ge^t in fein f^ang : 
föcr (E^rifhtm ^agt, ber bleibt gas aug. 



(D tltatirt tnuotetr (Pottea S^ß 

A4I» in beiner Auot n)a9 id) uberf^eU« 

1410. JDictüott. 
1419 aud^ int @t. $eter nnb granmün{let in 3^4- 






1511. «rütten* 



^i(f inn ntatt«/ wer im^ bit/ 

1485« SeMtotf. 1433 im @t $eter. 



Festa colo 

DefuDctos plaDgo 

Fulgura frango. 

1705. 2)iettfim. 

3n ®d^aff (aufen 1486: Vivos yoco, moriuosplango, fulgura frango ; 
lei Baratt, Mercur. Helv. 137 überfe^t: S>ie leBcnbtgt brftff id^, bie 2:i)bte 
IbeKag id^, ben S)onner bn(!^ id^. 

9tt f^cif^tat (bei SBagttet 150): Colo verum Deum, Plebem voco 
et eoDgrego elerum, Divos adoro, festa decoro, defuiictos ploro, 
Pestem daemonefsque fugo. 

3n ^(^aff^aufen 1604: Zelo fasa bono, campanis priscis consono, 
lux post lenebras exnperasset atras. Fulgura non frango, uec plaugo 
morte peremios. 

9n 92orb6aufeti an ber SBafferglode ber 4. 9(afiud{it(^e (bei jftnberbatet, 
S^rcngebfid^tnig 1724, @. 11): Sabbala pango, funera plango, noxia 
fraogo, excito lentos, paco cruentos, dissipo ventos. 

Uebet Sei^e unb Saufe ber (3loätn j^inben»ater a. a* O. : Solent cam- 
panae, quod loeo rationis addit Cardmalis Bona, benedictione Episco- 
pali sanctique olei nuctione apud Romanenses consecrari, et quidem 
hac formula: Gonsecretur et sanctificetur Domine Signum istud. In 
nomine Patris et F. et Sp. sancti. Pax tibi. Assignantnr porro 
snsceptores et sancti sanctaeve, aut ejus qui donavit nomen imponi- 
tur, atque sie lotae aquae cum Trinitatis invocatione, chrismate^ 
sale et sputo inunctae llnteo speciali forma abstersae, exorcisatae 
ete. Gampanae virtutes tribuuntur variae. Ac novae ac magicae vere 
superstltioni hnic Garolus M. cujus aevo videtnr inaluisse grayi in- 
terdicto obviam ivK, unde et merito in Ecclesiis Protestantium ea 
est abrogata. 

9n ®<:^aff^anfen 1486 : Ofanna ^cig td^ , im 9^amen ®otte6 toaxb \^, 
feiger toon 9afe( goff mid^. 

3m StUftt9 Romainmotier (bed 9{omanu6 SO^nfler) im $t, SQSaabt (bei 
YuUiemin 104): L*an 1412 fut falte Mari qui chante bient et me fit 
faire Messire Jeban de Seissel Priour de Romainmotier; cny Diea 
douit faire chouse qui seit au profit dont corps et aut salut de Tasme. 



Z)a$ Üb vttttib mit mintm fS^l 
IDit fd^iblidftn XOttUt Hegen VOinb 
Vf Sergen vnb in CaI. 

•1447. @tatti(ext. 



}[n betn Cufel n^iU i4) mi^ redten 

Xftit btv l)ilf (Dotte0 aUt tPetter serbret^en. 

1483. SD?etmen{ietten. 1511 m Sangett unb U|ler« 



Polsor pro Signis 
Missa popalaris et ignis. 

1262 im Sfixx^ €N»gtnfifl|ter. 
Iftüx Vi9^ ^anbfd^ciftli^ in bcm „&U>ätnf>üi^'* bet ^üv^n etobtlUlItottRf. 

(Sin ^(ofterreim (nad^ Stod^^ot) ^leman. Ainbertteb 63): Aes ego cam- 
panum nanqaam pronuntio vanum: ignem vel festam, bellam vel 
fanas honestam. ^ei @tia9 %xit, iSBefti^retBung be9 SD'^ünflet ®eBSube6 itt 
Utm 1766, @. 45: Flos ego campaaa nuQquam denaacio vana, bel- 
lam vel festam, flammam vel funas honestam. 

3ii ©CHI 1611, an bcr größten, 203 Rentner \äftottm ®Udt im Wtünfttt 
(bei SBagner 49) : 

Diyoram vanis seryivi caltibqs olim 

Scilicet sie voloit coeca ^saperstitia. 

At nunc GhrisCe tao servirc anias honori, 

Vera fides, Pietas , relligioque jubent. 



2lU0 ^ie t>n^ S^^^ ^in iä) Qtfloffcti, 
Xttoti^ Swß^^ ^^n 5ivid) t)at mid^ segpffen. 

1658. äoüilcn; 
and^ in ^Ibidrieben, ^ebingen, JInonan, ©daueren, @eebad^, Si^Iingea» 

S)icfcf6c gormel in Ulm 1644 (bei gntf 46), in gronffurt c. 3Ä. 1706 
(bei Scrsncr, (Sbronif 273). 3n Ulm 1549 (bei grid 45): 3n Ootte« Ü^omen 
bin ^efloffen, @tefen gür{i Don Ulm ^at mid^ gegoffen« 3n Saufanne an einer 
1674 ))om SatsjIrabI gefd^mol^enen ©lodfe (nad^ Vulliemin 1. 99): 
Nqper fusa fui demisso coelitus igni 
Nova iterom fandor sacra sooare Valens. 
fß^n Yalliemin überfe^t: 

Ma forme qae j'avais par la flamme perdae 
M'a derecbef ^t^ par la flamme rendue. 



fit 

(Sine Ktt $^öni| unter ben ^Udm; ba9 ^ifü^ptt ba^et SBereinfHinmenb 
mit ber ^eox\t, bie aud^ bad gilrflent^mn 4>o^ol^e }u b«m Oilbe be9 !p^9m;c 
tn*8 i!!l^)>en aufnal^m: In flammiB nvorior, ex flaounis oBior. 



Hin Mt &ptua)W0tt ba$ iuttt ün 
Setr guten JDingitn btu fonb fyu* 
Ulfo btty (Blodtn in tim 3<^^ 
Stin (Bmtinb 51t &d)lmtn fu^ hitl)At 
Von iütidt am btv n>ttt\)tn Qtabt 
^ett Peter ^uglt bie soflTm l)<iU 1628. 



Cv 



fyUt witb r^ttxüoljtt bM (Brabgefcf^itt 

lD<tntit voitb une anih ^ittft ein (Utah segro^en. 

tt>ot)( aUbann Uefetr biv unb mit 

XDtnn tx>iv ftete fcomm xmb gut Qtianbtlt l)abm. 

1814. Otelflngen. 

IDU vov mit Qftyn, btv tob gma^t ^at 
XDit i^ U^t bin au btef^t &tatt : 
Tllfo bu wttbtn voivH augleic^» 
!Dte 6>ee( bit lebt int igintmelreidi^* 

1625. Uffer. 
3n 9{orb^aufen 1626 (bei Atnbertoater 121): 
D i^r iD^enfc^en, betra<!^t eben 
^9 lobten in eurem UUn; 
S>eun toie t^r fet^b, fo maren toir, 
^nh ti>ie tt>ir fet^n, fo tt>erbet i^r. 

(Sbenbafelbfl (bei ^inbettoatec Nordhausa illastris, SSoIfenbüttel 1715, 
0. .13): 

Sta Vialor, aadi, dam Te alloquor 

Et disce, sed a mortuo: 

Nosse me, nosse te. 

Non sam quod fai 

To eris quod non es. 

Tu quod es ego fui 

Quod ego sum, Tu eris. 



<l 



lEt quoniam iiosti quis faerim, 
Gogita, quid ftituras ipse sis. 
Uterque pulvis, cinU^ nihil. 
Vixi ot moritarus, ut vivef^m moriens. 
Fae quod luum est. Abi et yale. 

3n ®enf (Bei @)>ü]^n Hist. de G. 1730; Bei yalliemin 1. 18. in Goppel) : 
Vixi Ol vivis 
Morieris at sam mortuns 

Sic Tita truditar. | 

Yale Yiator et abi in Rem taam. 

»ei ©rofilu« 477 : 3n ©afel: 

Qais eras, quis es, quis eris? 



m 



IV. 



XDit Hvomh iüßv vnb Pandft 
Pn^ {inb bod) aü ttut fttmbbt (Beft 
t?itb t)« witr foUenb ewig fb 
1D« l^auwen^ voit garts wenig im 

i^ananten in SBaft) 1737, C^tgg, ZnxUni^at, ^nonau 1734, auf einer au9 
bet innern ©(^koet) flammenben (Glasmalerei im Hdtel Glany in ^axx9 unb 
ol9 9)l0tto gebrandet in einer ,, 9{ed^nung ü(er t>a9 \>on grunb ang tteiieriatt^te 
$farr<* bnb ©(^nl^aug au 2)egerfe(ben in ber ©raafffd^afft i^oben 1654'' (im 
borttgen ^farrar^it)): 

SBir battb>en auff ®:ben ^euger be{l 

$nb ftnb boc^ att nur frembbe (B&% 

fßnh ha n^ir foUen e^toig f^n 

S>a trati^tet manä^tx feiten l^in. 
8ei 9lie^I 188. i^ei $offmann 448, 

^ei Kuffeg fCnsetger 1833. Sp. 48 (ol6gebrudt in SB. nci(kxna^tt, beut« 
f^e9 Sefebud^ 1. 836) bie Raffung au9 bem XI Y. dfal^rl^nnbevt: 
Wir stn hie geste, 
ende bihi^eii groesse veste: 
mich i^aodert dat wir neit müren 
dan wir 6weclich solen düren. 



^ter bleiben XOit nid)t lange 
(Beljeit 3mmer am t>nb tin 
Pnget XOoljnnnQ ifl im l^immtl 
Z)4 wir werben ewig fein* 

2)cn 17. iWai 1743. 5ln Äfeinjogg« *au« in aBcrraetfd^tt)iL 
i^ariante in @narba im U.(Sngabin« 



Da$ t5«tt$ bM fte^t in (0otte6 })anb 
Jn Hufftfon wirb e^ genannt 
XDit hauen t)&u((tt vnb pal&Ht 
t>nt> Ünb t)o<t> nocb frembe Bne^^te 
t?nb wenn$ wir woUtn^Hwithtn 
00 UtQtn wir nieder pnb ^tthtn. 

> 1729. 9lufflfotu 
3n et&ttm: 

(36 t|l fein üRenfd^ tof ber SBe(t 
2)er niti^t jlreBt nad^ ($ut \>nh (Selb, 
^nb ttenn er9 txto\x% 
@o liet er niebcr tonb jlirBt. 

i^arianten oud bem XY. ^al^rl^unbert Bei ^]^tt(bmQ, ^ts^^ltx €^. 412. 
IBxa^nx 2. 33i. %. fetter, dte gute @<j^tt>&nfe 61. ^. SBa<feniage( 1. 1027: 
SEßtr {heben auf (Srben na(i^ nid^td fo {el^r 
fü9 naiäf gut l^offart unb e^r 
Unb fo toir ba9 benn Me9 emerBen 
@o (egen )9tr und benn nieber nnb {lerBen. 

«gl. Yrtdank (©rinrat 175): 

Svie je die liote würben, 
si sorgeten odz s; stürben: 
nnt swie si noch gewerbent, 
si sorgent unz si sterbent. 



Xlttin tPanbel foU im ^intnttl itin 
<Db &Aon tc^ Itb auf lErben 
Sin Pilger hin iä) Wv/ aUtrn 
!Dort l)off i* burger awerben* 



3n SBoIf^alben, ^ptn^eH: 

)SerIaff bid^ auf fein irbtfi^ SDtng, 
Wi geitlid^ ®VLt terfd^tt>inbt gering. 
S)arum ber Tlm\6f gar tt>etdUd^ t^ut, 
^er fud^t aUein \>a9 etvig ®ut. 

SßQl Urlaub, S^olfdlieber 2. 869: 

2)u ^aft bod^ ^ie fein Bleiben nüt, 
(Sd fi ntpm i^ber i» ft ^üt. 
Soluf, min $er) unb all ntiit WlviUI^ 
Unb fud^ ba9 gut cB cSLtm gut. 



iBSalb^ DBer^einmaur. 



n 



9n i(Balb: 



alt* petl««öt HO* t>em ^aw ^et ttwiölettf 

!Dä0 mir mein (Bott int \)immtl ^ Unit 

Vnb hitftt (^4tt watb aufgeticbjt 

Ben agten »tra^monat^ «Uba m^n 1800 wb 4 fVH*t. 



IDife weine pilget^&tte 

Petrttatt i* (Botte^ tPttnbetgÄte/ 

»lein pn^tim^tti^ (Stl)t ein vnb V9, 

IDort o^en ifl min twiQ ^»9. 

?l* leit vn0 bettr gen tfUm t^ier 

n«* Untn (Stüntn Palmen t^in^ 

lEin palmenswet« 5W Siege^fton 

0*enf l^ett 9n9 vor ^tnem Cron. 

Jlttf in (Bote$ flabtf in'« neu ^erufAlem in* 

(Bott t>e9 ^immel« t>n^ ber ert^en^ 

t)er»aU t>i$ l^tW/ ^«« w mog werben 

»ewol^nt in ntO) wt> et*erl)eit 

Pon nun an l>i$ 5«^? legten ^iu 

IDigen Sau J^al^en (Betraut 

Heute fo (Hott pertraut 

2II0 man taufend bat 8e$4^U 

eief^entmntert ac^tsig vnb 5^^ 

i^at man t^itfm öäu aufgeftettt 

Xm 16« (Eag tllai. 

3tt ber ©atm Ui SSerneW^aufen. 

35öl, Ul^lanb, ®o««Ucbcr 2. 89g: 3lu8 ©em: 
3ecttfafem »arb hmta 
mt ganjem gKß 

Oud^ mod^td mit greuben {d^otnoen 
@atomon bet tvis, 
2)od^ ^ot e8 leinen bjlanb: 
SDfHt toenb (E^rtjlo bertrumen, 
9et nn9 ein anberd bttb>en, 
(gt ip ber xtäfi l^eitob. 



6» 



!Dte &Ofifie fd^eint btK VOtlt (Bott iH ber ^eäeit (id)t 
Der )(ttfg4itg am bet b^^ : ertrdgt tet S^tnbe nid^t 
tPo nioftb 9tib ffernen ünb xoitb feine Ha^^t sefputet 
Vnb bitftv il9ttt mä)t btn (ßotte« (ettung fut^tret 
Uaff anet Htoitett (Solb Tluf iitbtn nur bo^^tnbett 
!Dtt voitü bit })c^ilt Rroft bovt in btm l)immtl fbiben« 
nct0 btn 21. «0erel 1738. 

^eelmatten 6et ^itrbentl^al. 



3tt ttubfaH Vnb 3tt (CtuttgWt 
6et menrct^lt^ gtniiet aU 5eit f^reit. 
Dan Ptifetr leiten foii^ iitcbt tft . 
Däii Stryt Pttb f ampf 3« Ubtt Stifte 

1785. ed^Iog BxtiUn^^mbtnUxQ. 



XDm tft Pitfet; (p)Uft auf Crbett? 
}(n t>ie tPelt geC^o^tert tperbem 
Eraft Pftb (ßanglod in btt tPtegen 
tD)til)n obnt eigen l)ilfe liegen 
^ungctren/ t>Ärf?en, frieren, f^xoi^m 
Qttlfttt, laufen/ gelten/ filmen 
SiUt xnüb vnb Htbtit tragen 
&id) mit viUm Sorgen plagen 
®tet0 in taufend 3^^^^t fcf^ive^en 
Vnb 5ttleQt btn (Btiü anfytbtn 
lPiet>er &tanb vnb Cßrbe werben: 
IOm m vnfti tbun auf ittbtn. 

1740. 2B)?(en Bei ^aunta. 

2Cn gclif $ratcr8 $au8 in ©afct (53ci ©rofflu« 482): 
Bm(9 iD^enfd^en tDefett ^atd ein gMt: 
SBcr jung i|l, flirBt ober »irbt att. 
)Ber f^9n, koirbt ttiäfiliäf tongejlatt, 
(gin gfnnber offt in hancf^eit foÄt,^ 
(Sin Sf^eid^er mag älrm toerben ba!b, 
Set ntä(^ttg, lom^t balb t^ntb ben gtoalt. 
SBer aber fi(^ )u ®ott fi&t9 ^att, 
2)erfe(b fein ^6fCL^ allein behalt: 
@o gang t9 re(!^t, toie'd <9ott gefallt. 157B. 



69 



3e littQtt 3t litUt bit })imma tiHv'ifl. 
VDHl ant$ auf tt^n nut mtilUit ifi. 

3n 3ftrl(^ 1655: 

Sßtx^ifi ttteiti ntt ^err 3cfu C^njl 
mtin 5Cnfan0, MM, (5nb bu Btfl. 
3c Ifingcr Je liebe« 3^ ^^ ^« tt>« 
$ie ifl fein ^ilff, trüm, lieb nod^ el^r. 

Sgl bad !|>roberbia(e: 

3t (änger je lieber bin i^ allein, 

9)ann 2:reu nttb (Glauben t^ »orben TIein; 

ffiSo man fld^ l^inlel^rt nnb ipenbt, 

@inb falfd^e $ec}en nnb nngetrene $>Snb. 

3n SDfiitlöbi; ©tarn«, 1696: 

8affe biet, o meine @eel, nntcrtit^ten 

9n ber »a^ren SBeiS^eit @o n)irjl 

S!)u erlennen, bag bie (S^re'biefer 

SBelt ifl 3terfeit bie SSottnjl eine 

S^or^eit ber SÄeid^t^mn ©tanb ' 

!93nb ba9 tozlilx^ Seben ein berfd^tvinbenber 8(i^atten* 

«a ©rofflu« 482r: 3n Sa|el: 

Nalla domas Dömini, (antam est brevis illias asas 
Utere quo passis, qnando migrare necesse est. 

(Sbenbafelbfl 489 : 

Si tibi pulcra^ d^fmus» si splendtda m^asa^ qaid inde? 
Si species auri, argenti qaoque massa, quid inde ? 
Si tibi spoDsa dece/is,. si sit geaerosa, quid inde? 
Si tibi sint na(i, si praedija siagna, quid inde? 
Si fueris pulcer fortis divesve, quid inde? 
Si longus servorum inserviat ordo, quid inde? 
Si doceas alios in qualibet arte, quid inde? 
Si faveat mundus, si prospera cuncta, quid inde? 
Si Prior, aut Abbas, si Rex, si Papa, quid inde? 
Si rota fortunae te toUat ad astra^ quid inde? 
Si felix annos regnes per mille, quid inde? 
Tarn cito tarn cito praetereunt haec, ut nibil inde 
Sola manet virtns, qua glorißcabimur inde. 
Ergo Peo servi, quia tot tibi provenit inde. 
Quod fecisse yoles in tempore quo morieris, 
Hoc facias juvenis, dum corpore sanus baberls. 

6 



70 



(Sgl. ®ellerta r 8eSe^ mk tHr tDüit ^ fif Bf^ 



mug Sterben Pnb tȟ% nic^t itt I9el4^ev 3tttn^* 

S^arionte tn 2B»^Ia 1739. 9n 3ürt(^ 1655: 
SBa(!^eii foH jieber frommer <£(ri{l 
92iemanb toeigt toan fein ^unb ba t^, 
S)a i^m augbrifi^t ber t5btlt(f^ @d^meiS« 
2)a er leia tag notift ßamb ntd^t toeig. 

@(^(u6)}er9 be9 f6a\tUx XMmm^ intf bem $teligfr!lr^^of (bei ®rof« 

fiua 423): 

Sy^it füller <@tunb 

($e^n toir gu ®runb. 

(^abfd^rift be9 ä^ogifler« Wlaxüan^ ^on ^ibera^ au $ei(bronn 1498: 
3^ Uh, u>aig nit tote Uthq, 
3^ ßirb lonb tvaig nit toann^ 
df(^ fal^r maig nit »o^in, 
ä^idft kottnbert bag id^ fri^ttd^ bin. 



:&cfleae ^d» t^eiii i^ugi «^ sle<4^ btif Cob tto<^ tveit, 
00 iü t>o<ft hui; ein fdrinU sutr f^MWcn CCii^gf tit. 

1768. SB^Io« 
3n ffiolb 1717: 

bebende ba6 ber Zt^ fk^ nit f«»ntet 

)»nb bu ioei^ 3a «99I tooi bu #r einen 

SMttbt mit bem Sobt ^fi nembfk!^ 

ben alten 9nnb bu mnoft f eri^en. 



(D ntenfcb aa S^it btin dn^ gebenf 

@o t9iirt0 bit nimtt feiern 

Xurbent^at. 
3n Xnrbent^al 1799: 

SSHrb bir et« ^reubenHiit 

$om ^tmmel gngefenbt, 

@o benfe batb gurüd 

i^nb an ba« folgenb (Stah. 

3n 6amaben, O.iSngabin: In omaibos operibi» tma memento finiS) 

et in aeteraiim non peccabis. 



*»■* r ^mmmm*-'--^m^- 



71 



VOit Mtn yiU in (Efottee gwaU 
Qtitnb ßMä> 3un9 ober Vit 

1734. Attonau. 
SS>t»\\t M $er30gd Wla^nn9 t)on ^d^Iedtotg (Bei Weidnerus 344): 
SHed in ®ottt9 ®ett>a(t 



S6r<|?te bett (Tobt nid)t beut bae er alfo txm 
tem l^ertren georbnet ift übtt aUt9 Sleifc^ 
f»e)rbe bereu bte gen^eff ftttb Pitb bereit 
bie fommett n>erben: t>nb tvo^ toti^tttH bu 
bia> wibtt (Botte0 XDiUtttf bu libtH siibtn 
ober l>unbert ober taufenb 34^t/ bann im 
Z^bt fraget man nie t9te lang f^nbem xoit 
riid^t 

1717. SBalb. 

Reasneras, Emblemata, gronffurt 1581. @. 310: 
Vive diu, sed vive Deo. 

%(. ba9 ital. $ro)>erb: Vive longo chi bene viye. 



fiaw, dem's Gott gönnt in dlser Zil, 
Vns hand andre vorbauen: 
Das ewig bauss erwirb, ertritt, 
Darcb glaub, lieb vnd yertrawen. 

(®rofflu« 479.) 



.J' 



f 



/